O’zbekstan Ma’mleketlik ko’rkem o’ner ha’m ma’deniyat instituti Nukus filiali

O’zbekstan Ma’mleketlik ko’rkem o’ner

ha’m ma’deniyat instituti Nukus filiali

Ma’deniyat ha’m ko’rkem o’ner tarawlarin

sho’lkemlestiriw ha’mde basqariw

bo’liminin’ 1-kurs student

Saqlapbergenov Kamalatdinnin'

O’zbekstannin’ en’ jan’a tariyxi pa’ninen

<< XX a'sir 80-jillar ortalarinda O'zbekstan Respublikasinda social-ekonomikaliq ham ruwxiy turmisindagi jagday.>>

Temasinda jazg’an

O’zbetinshe jumisi

Tayarlag’an: Saqlapbergenov Kamalatdin

Qabillag’an:Urazova.L

Tema: XX a'sir 80-jillar ortalarinda O'zbekstan Respublikasinda social-ekonomikaliq ham ruwxiy turmisindagi jagday.

Joba:

1. XX ásir 80-jılları ortalarında respublikada sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám ruwxıy turmısındaǵı krizislı jaǵday.

2. Oraydıń Ózbekstanda ámelge asırǵan repressiya siyasatı. “Paxta ishi”, “Ózbek ishi” atlı kompaniyalar. Xalıq turmıs táriziniń salmaqlilasiwi. Aral elegiyasi. Ferǵana waqıyaları.

3. 1989 -jıl ortalarında respublika sociallıq-siyasiy turmısındaǵı ózgerisler. Milliy mápler ústinliginiń ósip barıwı.

4. Paydalanilg'an adebiyatlar

Mámleketimizde sońǵı 29 jıl ishinde erisken tabıs hám sheklerimizdi halis hám múnásip bahalaw ushın ǵárezsizlik bosaǵasında sociallıq-siyasiy turmıs qanday quramalı jaǵdayda bolǵanın, bul jaǵdaydı tupten jańalanǵan jóneliske búrip jiberiw ushın úlken oyshıllıq hám mártlik, insaniylik hám jaqsı islik principlerıge joyilg'an, kópshilikke ibrat hám ibrat bolatuǵın saldamlı siyasat talap etilgenin eske alıwımız hám ózimiz anıq kóz aldımızǵa keltiriwimiz zárúrli bolıp tabıladı.

1 Sonday eken mámleketimiz ǵárezsizlikke jetiwi Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy jaǵdaylardıń baxıtsızlıqlı tús alıwı, qarar tapqan xojalıq, islep shıǵarıw hám moilaviy baylanıslardıń pútkilley izdan shıǵıwına toqtatıw beriw, jumıssızlıqtıń jáne de kusheytiwine jol qoymaw asa zárúrli zárúriyat edi.

Tómendegi mashqalalardıń negizi, olardıń mánis mazmunın sheshiw sıyaqlı juwapkerli jumıs Respublikamız Prezidenti I. A. Karimov moynında edi el basshısımız bul quramalı mashqalalardi óz oyshıllıǵı sebepli nátiyjeli hal etdi. Ózbekstan ǵárezsizlikke erisiw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde mamkakatdagi sociallıq-siyasiy jaǵday quramalı processni basınan keshirip atırǵan edi. 50-80 jıllardıń birinshi yarımı watanımız tariyxındaǵı eń quramalı dáwirlerden biri bolıp tabıladı. Bir tárepden miynetkeshlerdiń janbazona miyneti sebepli respublika ekonomikası rawajlandi. Ekinshi tárepden, sociallıq-ekonomikalıq, ruwxıy turmısda máseleler, qolaysız jaǵdaylar toplanıp barıp sońıında krizislı jaǵdaynı keltirip shıǵardı.

2. Mámleketimizde ekonomikalıq rawajlanıw putkinley toqtap qalmaǵan bolsada, jılısıw páti barǵan sayın tómenlep páseytiwip bardı. Biraq 1956 -jılda socialliq ómirde ekonomikanı qayta qurıw demokratiyalıq jámiyeti yarayish ushın urınıslar bo'lda. Bul urınıslar natejasida jámiyette azmaz bolsada basqarıw respublika ixtiyoriga berildi. Demokratlashgan jámiyet vujudga kela basladı, kárxana hám shólkemlerde xojalıq ǵárezsizligi keńeytirildi, basqarıw apparatı qısqardı hám sol sıyaqlı bir qatar ózgerisler jámiettiiń barlıq qatlamlarına jetip barmadi hám konservativ kúshlerdiń qarsılıgına dus keldi.

Jámiettiiń siyasiy sociallıq-ekonomikalıq turmısında júzege kelgen krizislı jaǵdaydıń sebepleri hám túbiri pikirlewdiń orqada qalǵanlıǵında, arnawlı bir tariyxıy jaǵdayǵa jetkilikli siyasiy baha bere almaǵanlıqta edi.

3 Social munasábetler miynetti xoshametlew sistemasınıń aynıwı áqibetinde quramalı jaǵday payda boldı. Maman miynetke aqsha tolıqmastán kamsitildi. Barlıq jumısshılar mısal ushın vrach hám sanitar birdey is haqı alardı. Natejada xalıqtıń miynetke bolǵan qızıǵıwshılıqı tómenlep bardı bul bolsa unumning tómenlewine alıp keldi, usı jaǵday jıllar dawamında ósip bardı ónim tańsıqlıǵın keltirip shıǵardı.

Bul jaǵdaydı biz tekǵana jumısshılar haqqi máselesinde bálki jámiettiiń hár bir kórinisinde kóriwimiz múmkin. Atap aytqanda den sawlıqtı saqlaw hám xalıq bilimlendiriwi tarawlarında da kórip ótiwimiz múmkin. Mámleket byudjetindegi aqsha bul óz gezeginde bul tarawlar daǵı materiallıq texnikalıq bazasınıń tozıwına, tálim procesin hám xalıqtıń medicinalıq járdem alıwınıń jamanlashuviga alıp keldi.

Jurtımızda jetkinshek tálim alıwı ushın oqıw quralları ol yoqda tursın hátte oqıw mákemeleri de jaman jaǵdayda edi. Respublika daǵı 9000 ge jaqın mekteplerdiń atiga 40 procenti mektep ushın qaratb qurılǵan ımaratlar qalǵanları bolsa maslastırılǵan ımaratlarda o'qirdi. Kópshiligi avarıya jaǵdayında edi. Oqıwshılardıń kóbisi ekinshi yamasa úshinshi smenada o'qir edi

4 Oqıwshılardıń jılına 2-3 oylab awıl xojalıǵı jumısları menen bandligi oqıw jumısların isten shıǵarar edi.

Kadrlar tayarlawda da tek san ızınen quvilib sapa esten shıqtı.

Milliy tómenge urıw hám muqatıw ásirese, kadrlar siyasatında ayqın kózge taslanardi. Ózbekstandaǵı respublika, wálayat, qala hám rayon partiya hám sovet shólkemleriniń baslıq hodimlari, bólim basshıları Moskva “nomenktatura”sida bolıp, KPSS Oraylıq Komiteti tárepinen tayınlanar edi

. 5 Jergilikli basshılar tek nomiga qoyılǵan tiykarǵı jumıs jergilikli baslıq bolmaǵan ekinshi baslıq qolında edi. Kadrlar tańlawda Ózbekstannıń hesh qanday ornı hám roli bolmaǵan. Bul haqqındaǵı tómendegi I. Usmonxo'jayevning iqrori asa áhmiyetli bolıp tabıladı: “Bir sóz menen aytqanda, hámme zattı oray hal qılatuǵın edi. Ol ne desa, sol bolar edi. Hátte obkomning bólim baslıǵınan tartıp, raykomning birinshi xatkerine shekem Moskva ixtiyorida turardı. Moskva tapsırig'iga kóre 40 jastan asqan kisi raykomning birinshi xatkeri, 50 jastan asqan kisi bolsa obkomning birinshi xatkeri bóle almasdi. Ol hár qansha isbilermen bolsın, baribir Moskva onıń kandidatin ótkermasdi”

. 6 Kadrlardı tańlaw jumıs orınlarınǵa hám lawazımlarǵa qoyıwda xızmetkerdiń jumıs qábileti, isbilermenligi, dáreje dárejesi, óz salasınıń tereń bilgirligi hám kásip mutahassisligi sıyaqlı zárúr belgiler sheshiwshi rol oynamasdi. Bálki hodimlarning orıs tilin qaysı dárejede biliwi, Orayǵa shaxsan shın berilgenligi hám “baynalminalligi” esapqa olinar edi.

7. Kolonizatorlik hám milliy tómenge urıw siyasatınıń jaqtı kórinislerinen biri

Ózbekstan KP MQning 1984-jıl iyunında bolıp ótken XvI Plenumidan keyin Oraydan respublikaǵa jiberilgen “kadrlar desanti” boldı. Bul hodimlar Ózbekstan Kompartiyasining iskerligine tap-taza aǵıs baxsh etpekteler, eń iri partiya shólkemleriniń tájiriybesin jıynap, odan paydalanıwǵa járdemlesip atırlar” dep maqtanar edi I. Usmonxo'jayev Ózbekstan KPsining XXI syezdidagi esapat lekciyasında.

8 Bul “desantchilar” respublikada sovet, huqıq úgit-násiyatlaw keńselerde basshılıq lvozimlarida islediler hám “uqıpsız” kadrlar ornın iyelediler. Tap sol process Ózbekstandan da Rossiya Federatsiyasiga xızmetkerler “rejeli” jiberilgen. Biraq Oraydan kelgen xızmetkerler tek baslıq lawazımlarına jaylastırılǵan bolsa, Ózbekstanlıq kadrlar tek qara miynet zonalarında ishlish hám jumıs úyreniw ushın jiberilgen.

Ózbekstan SSR Ministrler Soveti 1973-jılda “Kóshirme shańaraqlar ushın jeńillikler” tuwrısında arnawlı qarar da qabıl etken. Bul sheshimge tiykarınan hár bir kóshirme shańaraqta álbette eki adam jumısqa jaramlı bolıwı kerekligi kórsetiledi. Bunnan tısqarı jalǵız miynetkeshlerdi de Rossiyanıń túrli wálayatlarına rejeli jiberiw Ózbekstan wálayatları moynına júklendi. 1987 yilga shekem Ózbekstan Rossiyanıń noqoratuproq zonası hám Sibir aymaqlarına jámi bolıp 30 mıń puqaranı jo'natdi. Kóshiriliwshiler sanı jıldan jılǵa asıp bardı. Atap aytqanda, xojalıqsızlar 1981-jılda 4124 bul kórsetkish 11099 kisige jetti. 7 Sonday eken bul process jáne de jedelashdi, Ózbekstanlıq jumısshılar jerlerdi ózlestiriw, qurılıs yaǵnıy turar - jay binalardı qurdilar. Sonday sharayatta soraw to'g'iladi Ózbekitonda maman kadrlar joq edimi yamasa Rossiyada jumısshı kúshi joqmidi? Bul say-háreketlerdiń túpkilikli zamirida basqa ideya jatar edi ol ullı mámleketshilik shovinizm siyasatınıń strukturalıq bólegi sanalib, ol kishi millitlarni assimilyasiya etip jiberiwden ibarat bas maqsetke xızmet etedi.

Shovinizm siyasatınıń barlıq social siyasiy iskerlik tarawılarda tásiri keń kólemli hám ol xalıq jasaw sharayatın jáne de salmaqlilashtirib barǵan. Bunı biz atap aytqanda awıl xojalıǵı salasında da kórip ótiwimiz múmkin. Sonday eken awıl xojalıǵında sapa kórsetkishleri jıldan jılǵa tómenlep bardı. Miynetkesh xalıq óz miynetine muwapıq aqsha almaǵanlıǵı sebepli miynet uqıpı pasaydi. Oray barǵan sayın paxta buyırtpasın asırıp bardı, lekin xalıqqa tolıqnatuǵın aqsha kamligicha qolaverdi. Awıl shańaraǵınıń hár bir aǵzasına tuwrı keletuǵın aylıq dáramat Rossiyada 98, 1 sumdı quraǵan bir waqıtta, Ózbekstanda óz tamorqasidan túsetuǵın dáramat menen birgelikte esaplanǵanda 58, 9 swmga teń bolǵan. Nátiyjede Ózbekstan xalqiniń turmıs dárejesi tómenlep, SSSR regioninde aqırǵı orınlarǵa túsip qaldı.

Bundayin social larzalarda xalqımızdıń oǵada qıyınshılıq menen turmıs keshirgen sonday alamli sharayatta kebirolar xalqiniń o'zligini, tilin joq etip orıs bolmaǵan milletlerdi ulıwma millet retinde tobtab assimilyasiyanı ámelge asırǵan. Bul process, atap aytqanda KPSS XXII syezdining “ Kommunizm qurıw” programması qabıl etilgennen soń, tikkeley kún rejimine qoyıldı. SSSRda “sotsializm tolıq hám uzil kesil jeńis” qilgach, tikkeley SSSR xalqiniń jańa tariyxıy birligi sovet xalqi payda boldı. Bul birlik: “Birden-bir watan -SSSR; “Birden-bir til-orıs tili”; “birden-bir maqset kommunizm”; “Birden-bir ideologiya - marksizm leninizm” ga tiykarlanadı, degen ideyalardan kelip shıǵıp, “Birden-bir xalıq- sovet xalqi”; “Birden-bir pasport -Sovet pasporti” qaǵıydasın ilgeri jıljıtıwge shekem barıp jettiler.

9 “Baynalminal tárbiya” bayraǵina astında, sistemalı pátda, 70-yidan artıq waqıt dawamında xaspo'shlab alıp barıldı. Sonday eken bul ideyalardıń túp maqseti millettiń o'zligini joq etiw xalqni sovet xalqiga aylandırıw edi. Barlıq mámleket keńselerinde hújjet orıs tilinde alıp barılıwı ádet kórinisine kirdi. Ózbek tili óz yurtda ekinshi dárejeli tilge aylandı. Mısal ushın 1970-jılda 1-million nusqada baspadan shıǵarılǵan bolsa, sonnan 600 mıń (60%) nusqada orıs tilinde ol tek 300-400 ming

(30 -40%) ózbek tilinde edi tek. Holbuki, ózbekler Ózbekstanda 73 procentten artıqtı shólkemleskenler.

10 Bul ǵárezsizlik daǵaza etiliwi Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde Respublika daǵı sociallıq-siyasiy jaǵday haqqında úyreniw processinde ijtomoiy turmıstıń barlıq tarawlarında sap shovinistik kolonizatorlik siyasatı alıp barılǵanına gúwa boldım. Xalqımızdıń júdá bay tariyxı onıń mádeniyatı, ayriqsha kem ushraytuǵın ayrıqshalıqlardı bilmagan hám biliwdi de xoxlamagan kelgindiler jergilikli xalıqtıń úrp-ádetleri, dástúrlerineni ayaq astı etdiler. Xalqımızdıń bay mádeniyatı hám ruwxıy qádiriyatları kamsitildi. Milliy lipas kiyiw qalaqlıq dep bahalandı. Milliy dástúrler boyınsha toy etken, aǵayın urıwların milliy hám diniy qádiriyatlar tiykarında kómiw etkenler sın pikir astına alındı, sawıqatsiz jazalandi. Bul shekem qorlawlar xalqımızdıń taqat kosasini toltırıp bardı. Siyasiy hám ideologiyalıq zug'umlarga qaramastan social ań ózgera basladı. Ótken zaman hám házirgi zaman máseleleri tuwrısında tartıslar, túrli qarawlar, kózqaraslar bildiriletuǵın boldı. Jámiyetshilik paxta jalǵızhokimligini tamamlaw, ózbek tiline mámleket tili mártebein beriw, ekologiyalıq jaǵdaydı salamatlandırıw sıyaqlı máselelerdi kótere basladılar. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimovning Ózbekstan Ǵárezsizlikke erisiw bosaǵasında kitapın úyreniw boyınsha oqıw -stilistik qóllanbada sociallıq-siyasiy process totalitar basqarmadan qalǵan salmaqli miyraslar haqqında aytıp ótilgen.

Totalitar basqarmanıń repressiv siyasatı aqıbetleri

Ertangi kunga isenimsizliktiń artpaqtası

Azǵantay ushqın shıqsa, lovullab janıp ketiw múmkin bolǵan jaǵday

Húkimran repressiv siyasat

Zalım ideologiya kúshdıń saqlanıwı

Keń tarqalǵan qáweter hám hawlıǵıw

Xalıq keypiyettegi tushkunlik.

11. Totalitar basqarmadan qalǵan salmaqli miyraslar

Den sawlıqtı saqlaw jumıslarda oǵada xor-zar jaǵday

Ápiwayı ishimlik suwı menen taminlanmaganligi

9 million kisiniń tabısı eń zárúr dárejeden da tómenligi

60 procent ijtmoiy infratuzilmaning nadurısligi

Bir millionǵa jaqın ıssız bar ekenligi

“Paxta ishi”-tuxmat, qısıw, taqib naxaq qamalıwlar.

12 Xalqmizni óz iyrimine alıp atırǵan sociallıq-siyasiy turmıstı reformalaw óz ornın tawısqan mustabit basqarıw princpınan waz keshiw, rawajlanǵan mámleketlikler tájiriybesin hár tárepleme úyreniw, milletmizning ásirlik qádiriyatlardı úrp-ádet hám bay dástúrlerdi jáne de bekkemlew zárúrli process edi.

Sondayin bir tariyxıy sharayatta Ǵárezsizlik Dekloratsiyasining qabıl etiliwi xalqımızdıń jarıq perspektivası ushın qoyılǵan zárúrli qádem esaplanadı. “Ǵárezsizlik Dekloratsiyasining qabıl etiliwi xalqımız, milletim turmısında úlken tariyxıy waqıyalardan biri esaplanadi. Al bul tariyxıy process qanday shártsharoitda yetildi.

1989 -jıl 23-iyun kúni Ózbekstan kompartiyasi MQning XIv Plenumida Islam Abdug'aniyevich Karimov Ózbekstan kompartiyasi MQning birinshi xatkeri etip saylandı. Bolajaq el basshısımız basshı jańa administraciya milletimizdiń óz-ózin ańǵarıwı kúsheyip baratırǵanlıǵın dáslepki bar etirof etken. Xalqımız ásirlik arzıw-úmitleri erkin párawanlıq ushın gúresiw milliy ǵárezsizlikke erisiw tárep záberdes qádemler taslandı.

13 Ózbek xalqi turmısında zárúrli ózgerisler júz bóle basladı. Bul túpkilikli ózgerislerden birin kadrlardı tańlaw, jay-jayına qoyıw hám olardı tártiplew máselelerinde milliy mápdarlıqtı támiyinlew degi qarar hám húkimlerde kóriwimiz múmkin.

14. jergilikli kadrlar basshılıq lawazımların iyelep basladılar. Kadrlar siyasatı daǵı saldamlı unamlı ózgeris sonnan ibarat boldıqı, endi Ózbekstanda partiya, sovet, mámleket, huqıqtı qorǵaw shólkemleriniń basshıları Moskva arqalı sheshiw, Moskva belgilengen hodimlarni kóteriw ámeliyatına shek qoyıldı, bul máselelerdi sheshiwdi respublika administraciyası óz qolına aldı.

16 Bul basshısımizning zárúrli qaharmanlıǵı bolıp, siyasiy boysınıwshılıqtan qutilish ushın zárúrli qádem boldı. Atap aytqanda, basshısımizning ózligimizdi ańǵarıwda tiykarǵı tayanshlarınan til husisida tuwrı jol tutdi. Ózbekstan SSR Joqarı Sovetiniń 1989 - jıl 21- oktyabrda bolǵan 11-sessiyasi “Ózbekstan SSRning Mámleket tili haqqında” nızam qabılladı. Nızamda “Ózbekstan SSRning Mámleket tili ózbek tili bolıp tabıladı. Ózbek tili respublikada siyasiy, social, ekonomikalıq hám materiallıq turmıstıń barlıq tarawlarında tolıq ámel etedi”, dep belgilep qoyıldı. 14 Bul nızam qabıl etiliwi Nızam hám mámleket programmasına qaray miynet jámáátlerinde jumıs júrgiziw, oqıw orınları, kárxana hám mámleket mákemelerinde jumıs orıs tilinen ózbek tiline ótkerila baslandı. Bul nızamnıń qabıl etiliwi jáne onıń nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi mámleketimiz socialliq ómirinde erkinlik tárepke zárúrli qádem edi. 1990 jıl 18-fevralda Ózbekstan Joqarı Sovetida saylaw boldı. Bul saylawdıń jańalıǵı sonnan ibarat boldıqı, 500 saylaw okrugining 326 tasi alternativ kandidatler kórsetildi. Aldınǵı saylawda barlıq kandidatlerdi birinshi túrindeyoq derlik júz procent dawıs menen saylaǵanı bolsalar, bul sapar birinshi túrde 368 kandidat zárúr dawıslardı toplay aldı. Qalǵan 132 okrugda qayta saylawlar bolıp ótti. 1990 -jıl 24-31 mart kúnleri Tashkentte on ekinshi shaqiriq Ózbekstan SSR Joqarı sovetining birinshi sessiyasi bolıp ótti. 24-mart kúni sessiya respublikalar arasında birinshi bolıp “Ózbekstan SSR Prizidenti lawazımın shólkemlestiriw etiw tuwrısında” nızam qabılladı. 1990 jıl 24-mart kúni Joqarı Sovet sessiyasında jasırın dawıs beriw jolı menen Islam Abdug'aniyevich Karimov Ózbekstan Prezidendi etip saylandı. 15 Prezidentimiz I. A. Karimov saylanıwı bul túpkilikli ózgerisler soǵılıwına múmkinshilik jarattı. Ózbekstan fuqoralari keleshek áwladları ómiriniń to'kisligi, tınıshlıq arqayi’nlik máselelerin izbe-iz sheshiwdi kórsete basladı. Ózbekstan aldındaǵı mine sol aktual mashqalalardi sheshiwde Prezident lawazımı keń múmkinshilik ochar edi.

Respublikanıń prezidenti I. A. Karimov sessiyada “Bul úlken isenim ushın ózimniń minnatdorchiligimni bildiremen, men bunı, bárinen burın, ózbek xalqi, Ózbekstan SSRning barlıq miynetkeshleri, jumısshılar jamayı, dıyxanlar, oqımıslı adamlar, jumxuriyatimizda jasawshı hámme millet hám xalıqlar táǵdiri ushın óz zimmamga túsken úlken zodiak hám juwapkerlik dep qabıl etemen. Hár bir grajdanning konsitutsion huqıqı hám erkinliklerin támiyinlew jolında úlken juwapkershilik dep túsinemen”16 degen edi. Olar óz sóylewlerinde tiykarǵı wazıypalardı belgilep aytıp ótken ediler. Xalqımızdıń siyasiy ǵárezsizligin bekkemlew onı jańa mazmun menen bayıtıw onıń ekonomikalıq ǵárezsizligin jetilistiriw óz-ózin ǵárezsiz mekeme qılıw hám jáne de kóplegen xalıq párawanlıǵın onıń hár bir tarawdaǵı unamlı ózgerisler soǵıwǵa intildilar. Nátiyjede Prezident eń qıyın hám qanlı dúgilisiwlerdi basdan keshirgen xalıq aldında pútkil juwapkershilikti ashıq oydin óz moynına aldı. Usınıń menen birge Prezident óz iskerliginiń orayında xalqni ruwxıy kóteriw, insandı etikalıq hám fizikalıq rawajlanıwlıǵına eristiriw turǵanlıǵın hamalohida o'qtiradi. 20

Sondayin tariyxıy processler júz bolıp atırǵandiki bul xalqımızdıń óz erki salawatı hám árman maqsetlerine yo'g'rilgan ullı qádemler bosila baslandı. Olar barǵan sayın bir-birin toldırar xalqımızdıń párawanlıǵın asırar edi. Sonday tariyxıy waqıyalardan biri SSR Joqarı Sovetining ekinshi sessiyasında qabıl etilgen “Ǵárezsizlik Dekloratsiyasi” edi. Onıń ornı hám áhmiyetine bólek toqtap qalıw kerek. Dekloratsiyaning qabıl etiliwinde Respublika Joqarı sovetining deputatları pidayılıq kórsetken. Ǵárezsizlik Dekloratsiyasi 1990 jıl 20 -iyunda qabıllandı. Bul tariyxıy hújjette sonday dep jazulgan edi. “Ózbekstan búgin óz aymaǵında mutloq iye hám ol jaǵdayda birden-bir húkimran emesligin tán alıp, sırtqı ǵárezsizlik huqıqınan juda ekenligin etirof etip, jumxurriyat xalqiniń túpkilikli mápleri, onıń erki hám erk-ıqrarın ańlatpalap, húkimet dáregi xalıq ekenligin tán alıw etip, xalıq táǵdiri hám múlkine iyelik huqıqı tek onıń ózinegine berilgenligin belgilep, rawajlanıw jolin tańlaw tek xalıqtıń ixtiyorida ekenligin aytıp, xalıq aralıq huqıq qaǵıydaları, ulıwma insanıylıq qádiriyatlar hám demokratiya principlerine tıykarlanıp, jumxurriyat Joqarı Keńesi Ózbekstandı suverenli mámleket dep daǵaza etedi”.

17 Prezident I. A. Karimov belgilep ótilgen principlerdi respublika turmısında sáwlelendira basladı. Juwmaq etip aytqanda, bul zárúrli hújjet Ózbekstan óz rawajlanıw jolin belgilewde zárúrli orın iyeleydi. Zero, onıń tiykarında basqa mámleketlikler menen baylanıs principlerin shártnama tiykarında belgilew, óz atınıń erkin tán alıw etiw, óz mámleket nishanların shólkemlestiriw etiw hám Mámleket Konstituciyasin islep shıǵıw ushın tiykar boldı. “Ǵárezsizlik Deklaratsiyasi” xalqımız tárepinen úlken qanaatlanıwshılıq ǵárezsizlikke isenim sezimi menen kútip alındı. Naǵız ózi kúnden baslap respublikamızda barlıq tarawlar atap aytqanda, ekonomikalıq -siyasiy social, ruwxıy, materiallıq turmısqa tiyisli máseleler ǵárezsiz tárzde hal etińa baslandı. Buǵan mısal jol menende kóplegen párman hám qararlardı kórip ótiwimiz mumukin. 1991 jıl 22-iyun Ózbekstan SSR Joqarı Keńesi Prezidiumı sheshiminde Prezident janındaǵı ministrler Mákemesine birlespeqa bo'ysunuvchi kárxanalar, mákemeler hám shólkemlerdiń Ózbekstan SSR huqıqıy tobeligiga ótiwi rejimin belgilew wazıypası tapsırildi.

18 Atap aytqanda, 1991 jıl 14-fevralda Ózbekstan Joqarı Sovetiniń náwbetten tısqarı tórtinshi sessiyasi bolıp ótti. Sessiyada mámleket Prezidenti I. Karimov sóylew sóyledi. Usı sóylew baspasózde “Quramalı jaǵdayda aqılǵa say siyasat júrgizeylik”, degen bas betda basıp shıǵarıldı.

19 Usılar hám olar qatarında bir qansha párman hám qararlar daǵaza etildi. Zero, bul hújjet Ózbekstan nızamlarınıń Birlespe nızamlarınan ústivorligini támiyinledi. Ǵárezsizlikkeshe bolǵan dáwirde

Ǵárezsizlikke eriwiw jolin yoritdi. Ózbekstan húkimeti Ǵárezsizlik Dekloratsiyasi tiykarında 1990 jılda batırlıq menen respublika máplerinen kelip shıqqan halda bir qatar ilajlar kompleksin ámelge asırdı. “Ózbekstan SSRdagi atqarıw etiwshi hám buyrıq beretuǵın hákimyat strukturasın jetilistiriw hám Ózbekstan SSR konustitutsiyasi

(Tiykarǵı Nızamı ) ga ózgertiwler hám qosımshalar kirgiziw tuwrısında”gi nızam, “Jer tuwrısındaǵı” nızam, Ózbekstan Prezidentiniń respublika puqaralarına jalǵız tártipte turar jay qurıw hám jeke tóbeorqa xojalıqları ushın jer uchastkaları ajıratıw tuwrısındaǵı, xalıq punktlerin gazlawtırıw, mektepler, ónertexnika oqıw orınları, keyinirekva joqarı oqıw orınları studentleriniń awqatlanıw ushın beriletuǵın jeńilliklerin saqlap qalıw tuwrısındaǵı húkimleri, ministrler Mákemesiniń paxta shiyki zatı, basqa túrler degi dıyxanshılıq hám sharbashılıq ónimleriniń harid baxaların kóp retlab asırıw tuwrısındaǵı, sonıń menen birge awıl xojalıǵı daǵı miynetke tolıqnatuǵın haqni asırıw tuwrısındaǵı qararlar hám basqalar áne usılarjumlasiga kiredi.

20 Bul ilajlardıń ámelge asırılıwı túpkilikli zamirida Ǵárezsizlik ushın awır qádem bolǵan Ǵárezsizlik Dekloratsiyasi jatadı. Onıń qabıl etiliwi xalqımız kewilinde azatlıqqa erisiw jolı yoritgan nurafshan shıra boldı. Sondayin bir dáwirde Prezidentimiz turmısı ushın abırjı bolǵan bir jaǵdayda da bul ullı insan óz ómirin emes millet hám jurt perspektivası xalqımızdıń erkin hám jetkilikli turmısı ullı tariyxımizning tikleniwi hám sol sıyaqlı oǵada aktual máselelerdi xalqımız mápler jolında izbe-izlilikde ámelge asırdı. Ózbekstan ǵárezsizligi tuwrısındaǵı Dekloratsiya zárúrli tariyxıy hújjet bolıp, mámleketimiz óz mámleket ǵárezsizligin qolǵa kirgiziw ushın tiykarǵı ústin hám tayansh bolıp tabıladı.

Ǵárezsizlik túsinigi ózinde ozaldan insaniyattıń arzıw-úmitlerin, arman hám tınıshsızlanıwlardı jámlegen. Haqıyqattan da, insan tábiyaattıń gúldiń tajıı retinde bárháma azatlıq hám xurriyatga umtila otirip jasaydı. Ol daisha hár tárepten ózin erkin sezim etiwge, azat jasawǵa, qáwipiz turmıs keshirimge mútajlik sezedi. Sol sebepli de adamlıq tariyxı túrli dáwirlerde Jer sharınıń barlıq regionları azatlıq ushın gúresti, formaan túrlishe, mánisan uqsas bolǵan xurriyatga umtılıw hádiyselerin kóp kórgen Ǵárezsizlikke erisiw ideyası xalqımızǵa ozaldan miyraslar. Bul árman áwladdan áwladqa ótip, onıń jıllıqlar qaridan bizgeshe jetip kelip atır.

21 Ǵárezsizlik kolonizatorliktiń hár qanday formasın, ol talap etetuǵın qısıwlar, muqatıwlar hám zorlıqshılıqlardı biykar etedi. Usı waqıtta ǵárezsizlik jáhán rawajlanıwınıń aldıńǵı tájiriybeleri tiykarında óz gúlleniwiniń ayriqsha principlerdi islep shıǵıw menen birge birden-bir jay, birden-bir mákan táǵdirin belgilewde óz-ara sherikliktiń jańa, sapa tárepinen joqarı bolǵan, ulıwma insanıylıq máplerge sáykes keletuǵın ulgin tiykarında jasaw bolıp esaplanadı. Eger ol dakorlik, óz-ara awızbirshilik, mámleketleraro, mámleketlikleraro hám regionlararo siyasiy, ekonomikalıq, social munasábetlerdi qarar taptirmasa óz qobig'da qalıp ketiwi, milliy sheklengenlik sheńberinden chiqolmasligi múmkin. Sol sebepli de ǵárezsizliktiń oǵadada awır tájiriybesinen ótken principler hámme waqıt aktual bolıp qolaveradi. Sebebi ol turaqlı túrde rawajlanıp, óz-ózin boyitib, rawajlanıwlasıp, puqaralar sana-sezimine jáne oylawın o'stirib baratırǵan tariyxıy haqıyqatlıq bolıp tabıladı.

22 Ǵárezsizlik - tábiyaatan sanalı jasaw, sanalı munasábetti qarar taptırıw kriteryası. Ǵárezsizlik bul tatlı nematga óz-ózinen erisilgeni joq oǵan qansha qıyınshılıqlar jábirleniwshiler ómirler sol sıyaqlı tımsallar arqalı erisildi, hám oǵan eriwiw jolında qural bul Ǵárezsizlik Dekloratsiyasi desem asıra aytqan bolmaymız. Sonday etip, Ǵárezsizlik Dekloratsiyasi Ǵárezsizlikkeshe ámeldegi bolǵan basqarıw, huqıqıy iskerligin támiyinledi, barlıq tarawlarda ǵárezsiz siyasat aparıw imkaniyatın beredi. Ǵárezsizlik Dekloratsiyasi xalqımız turmısında júz bergen zárúrli waqıyalar mámleket ǵárezsizliginiń qabıl etiliwi ushın saylanǵan ámeliy oǵada zárúrli qádem esaplanadi. Bul ámelde xalqımızdıń ǵárezsizligin ańlatadı.

Paydalanilg'an adebiyatlar

1 A. SH. Bekmurodov hám boshq. Ózbekstan ǵárezsizlikke erisiw bosaǵasında kitapın úyreniw boyınsha stilistik qóllanba. “Oqıtıwshı” 2012 99 -bet.

2 Usmonov Q, Sadıqov M. Ózbekstan tariyxı. T. 2012 190 -bet

3 Q. Usmonov, M. Sadıqov. Ózbekstan tariyxı. T. “Shıǵıs” 2012 191-bet.

4 Q. Usmonov, M. Sadıqov, S. Burxonova. Ózbekstan tariyxı. T. “Ekonomika -Finans”, 2006. 381-bet

5 Narzulla Jo'rayev, Shodi Karimov. Ózbekstan tariyxı. T. “Shıǵıs” 2011. Ekinshi kitap 596 -bet

6 Jo'rayev N, Karimov Sh. Ózbekstan tariyxı -T.:2011, II-kitap, 597-bet. 8 Sol derek, 297-bet.

7 Narzulla Jo'rayev, Shodi Karimov. Ózbekstan tariyxı. T. “Shıǵıs” 2011. Ekinshi kitap, 597-598-betler.

8 Q. Usmonov, M. Sadıqov. Ózbekstan tariyxı. T.”Shıǵıs” 2012, 193-bet.

9 Narzulla Jo'rayev, Shodi Karimov. Ózbekstan tariyxı. T. “Shıǵıs” 2011. Ekinshi kitap, 593-594-betler.

10 N. Jo'rayev. SH. Karimov. Ózbekison tariyxı. T. “Shıǵıs” 2011-jıl (II-kitap ) 595-bet.

11 A. SH. Bekmurodov hám boshq. Ózbekstan ǵárezsizlik erisiw bosaǵasında kitapın úyreniw boyınsha oqıw stilistik qóllanba. “Oqıtıwshı” 2012. 100-bet

12 O'sh derek. 101-bet

13 Q. Usmonov, M. Sadıqov, S. Burxonov. Ózbekstan tariyxı. “Ekonomika - Finans” 2006 383-bet 16 Sol derek. 384-bet

14 SH. Karimov. Ózbekstan tariyxı. T. “Shıǵıs” 2000. 326 -bet

15 Q. Usmonov, M. Sadıqov, S. Burxonov. Ózbekstan tariyxı. “Ekonomika -Finans” 2006. 385-bet 19. N. Jo'rayev, T. Fayzullayev. Ǵárezsiz Ózbekstan tariyxı. T. “Shıǵıs” 2000 y. 29 -bet

16 N. Jo'rayev, T. Fayzullayev. Ǵárezsiz Ózbekstan tariyxı 3. T. Shıǵıs. 2000 y. 29 bet 20 N. Jo'rayev, T. Fayzullayev. Ǵárezsiz Ózbekstan tariyxı. T.”Shıǵıs” 2000 y 29 -bet

17 SH. Karimov,.Ózbekstan tariyxı. T. “Shıǵıs” 327-328-betler

18 R. X. Murtozaeva ulıwma redakciyası osdida. Ózbekstan tariyxı. T. “Jańa ásir áwladi” 2003. 532-bet.