«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

14.3. DENGIZDAGI NEFT KONLARI 
 
Dunyo okeanlari tubidagi neft mahsulotlarining bashorat manbalari taxminan 
300 mlrd.t neft ekvivalentiga teng, bu ko’rsatkich sayyoramizdagi neft zaxiralarining 
yarmini tashkil etadi. Dunyo dengiz konlaridan olingan neft miqdori (MDH davlatlari 
bundan istisno) 1982 yilda 25% ni tashkil etgan bo’lsa, 2000 yilda 50% ni tashkil 
etdi. 
1970 yilda dunyo miqyosida dengizdan qazib olingan neft miqdori 1 
mln.t/sutkani tashkil etgan bo’lsa, 1984-85 yillarga kelib 5,5 mln.t/sutkaga, 2000 
yilda esa 15,1 mln.t/sutkaga etgan. 
Dastlab dengizda burg’ilash ishlari 75-90 m chuqurlikda amalga oshirilgan, 
keyinchalik (1984 yildan boshlab) 900 m chuqurlikda ham burg’ilash imkoniyati 
yaratildi. Neft konlari uchraydigan kontinental shelf maydoni okean suvlari 
yuzasining 8% ni tashkil etadi. 
Sobiq Ittifoqda dengizdagi konlar Artem, Bank-Darvin, Gyurgyana, Jiloy, 
Gryazevaya Sopka, Neftyanie kamni, Peschaniy va b. orollarda SHimoldagi 
dengizlarda va Kaspiy dengizida ochilgan. 
Dengiz suvlari ostidagi neft va gaz konlari sohildan bir necha kilometr masofada 
joylashgan bo’lishi mumkin. Ularni razvedka qilish, ishlatish, geologiyasi va 
geofizikasini o’rganish muhim va murakkab vazifalardan hisoblanadi. Bu ishlar 
asosan, metalldan tayyorlangan estakadalar orqali bajariladi. Estakada va yo’l 
bloklari sohilda tayyorlanib, kerakli joyga kranli kemalar yordamida o’rnatiladi. 
Tayanch bloklari bir-biridan 8 m masofada o’rnatiladi va ular prolyotlar orqali 
mustahkam temir sektsiyalar bilan qotiriladi. Bu turdagi estakada yoki platformalar, 
asosan, shamol, to’lqin yoki texnologik kuchlanishlar ta’sirida bo’ladi. Platformalar 
Qora dengiz, Azov va Kaspiy dengizlarida qurilgan bo’lib, bu erlarda suvning 
chuqurligi 10 m dan 84 m gacha boradi. Platformalar to’lqin balandligi 14 m, 
shamolning tezligi 40 m/s, suv ostidagi oqim tezligi 15 m/s bo’lgan sharoitga 
mo’ljallanadi. Platforma bloklarini o’rnatish asosan ko’tarish kuchi 250 t bo’lgan 
kema kranlari orqali bajariladi. Tayanch ustunlari og’irligi 220 t bo’lgan yuk bilan 
yumshoq zaminga bostiriladi, keyin mexanik bolg’a bilan uriladi.
Dengizdagi neft konlarini o’zlashtirish quyidagicha amalga oshirilishi mumkin: 

---

347 
1) neftli maydonni yoppasiga tuproq bilan to’ldirib dengiz tubini quritish yoki 
suvni to’sadigan damba qurib, so’ng undan suv tortib chiqariladi; 
2) agar neft konlari sohildan ancha olisda bo’lsa, sohil bilan bog’laydigan 
estakada yoki mustaqil estakada quriladi; 
3) sun’iy orolchalar (asos) qurilib, ularda yakka quduqlar yoki quduq guruhlari 
burg’ilanadi; 
4) tunnellar ichidan turib neft uyumlari burg’ilanadi. 
Dengiz tubini tuproq bilan to’ldirish yordamida ishlatish eng qimmat metod 
hisoblanadi, shu sababli dengizning uncha chuqur bo’lmagan, sohil qismiga tutash 
uchastkalarda qo’llaniladi. Dengiz tubini tuproq bilan to’ldirish tajribasi dengizda 
joylashgan Bibi-Eybat maydoni qismida (Baku rayoni) o’tkazilgan, keyinroq bu 
yerda Ilich ko’rfazi koni bunyod etilgan. Dengiz tubini to’ldirish 1911 yilda 
boshlanib, 1918 yilda 2,1 km
2
maydon tuproq bilan to’ldirildi, 1922 yilda esa 
burg’ilashga kirishildi. 
Ma’lum sharoitlarda to’sqich dambalar yordamida dengiz tubi maydonlarini 
quritish, dengiz uchastkasini yoppasiga to’ldirishdan samaraliroqdir. 
Dengiz chuqurligi kam va nisbatan tinch bo’lgan zonalarda dengiz uchastkalarini 
ishlatish sohildan uzluksiz ko’tarilib boradigan damba qurish yo’li bilan ham amalga 
oshirilishi mumkin. 
Agar neft uyumlari dengizda suvdan chiqib turgan strukturalarga to’g’ri kelsa 
yoki dengizdagi neft konlari sohilga bevosita yaqin joylashgan bo’lsa, u vaqtda uni 
estakadalar yoki platformalar yordamida ishlatish joriy etiladi. 
Platformalarga quduqlar burg’ilanadigan minoralar joylashtiriladi. Maydoncha 
hajmi loyihalashtirilgan quduqlar soniga bog’liq bo’ladi. Ushbu holatda konlar qiya 
yo’nalgan quduqlar yordamida kust (ko’p tanali burg’ilash) ko’rinishda burg’ilanadi; 
odatda bir maydonchadan bitta (markazda) vertikal quduq va besh-oltita qiya 
yo’naltirilgan quduqlar qaziladi. Qiya yo’naltirilgan quduqlarni burg’ilash tajribasi 
shuni ko’rsatdiki, quduq tubining vertikaldan og’ishi 400 metrgacha bo’lib, 
qatlamning chuqurligi 2000 m bo’lganda ham ortiqcha qiyinchiliksiz etib boriladi. 
Uyumning neftlilik chegarasi aniqlangan, shunga muvofiq ravishda uyumning 
o’rta qismidan o’tadigan platformaning yo’nalishi belgilangan hollarda qiyalama 
yo’naltirilgan burg’ilash amalga oshirilishi mumkin. 
Shuni ta’kidlash kerakki, kustdagi quduqlar soni nafaqat uyum kengligi, balki u 
yotgan chuqurlik va quduq tubining ehtimol tutilgan og’ish qiymati bilan ham 
aniqlanadi. Ikkita yoki uchta ishlatish ob’ektlarida kustdagi quduqlar sonini ikki yoki 
uch baravar ko’paytirish mumkin (har bir kustda 10-15 ta va undan ko’proq). Neft 
uyumi shakli va konning tuzilishi xarakteriga qarab, platformadan uncha katta 
bo’lmagan uzunlikda, quduqlar joylashadigan yerda tugaydigan shoxobcha qurish 
mumkin.
Sohildan olisda joylashgan konni burg’ilash platformalar yordamida amalga 
oshiriladi, ularni neftlilik chegarasi ichida joylashadigan qilib quriladi. Bunday 
hollarda dengiz transportiga va sohilda uskunalar va materiallarni qabul qilish uchun 
(bo’ronli ob-havo bo’lganda) maxsus baza bunyod etish zarurati yuzaga keladi. 
Dengizdagi neft konlari platformalar yordamida burg’ilanganda quyidagi 
hodisalar yuz berishi mumkin: bir platformadan qiyalama yo’naltirilgan 

---

348 
quduqlarning bir nechta guruhini burg’ilash; bir nechta estakadalar o’rnatib har bir 
kustda bir nechta vertikal quduqlar burg’ilab, ularning har birini mo’ljallangan ob’ekt 
uchun loyihalash va h.k. 
Dengizdagi neft konlarini ishlatish muddatini qisqartirish maqsadida quduqlar 
burg’ilanganda mustaqil ishlatish uchun ajratilgan barcha neftli ob’ektlarni bir paytda 
burg’ilash maqsadga muvofiq. Shu bilan birga uyumni ishlatish sur’atlarini 
jadallashtirish maqsadida qatlamdagi bosimni saqlab turish uchun haydash 
quduqlarini (ishlatish quduqlari bilan bir paytda) burg’ilash va ularga suv haydash 
tavsiya etiladi, 14.4-rasmda Duvanniy 

Bulla oroli 

Sangachala dengizidagi konni 
qatlam bosimini saqlab ishlatish misol tariqasida keltirilgan. 
Dengizdagi 
neft 
konlarini 
ishlatishni boshlashdan avval barcha 
neft 
uyumlarini 
chegaralash 
maqsadida 
razvedka 
ishlarini 
amalga oshiriladi; bunda ishlatish 
quduqlari razvedka quduqlaridan 
avval burg’ilanmasligi kerak. 
Dengizdagi konlarni ishlatishda 
texnikaning 
yangi 
yutuqlaridan 
foydalaniladi: 
qiya 
yo’nalgan 
quduqlarni kustda burg’ilash, qo’sh 
tanali quduqni burg’ilash, bir 
asosdan ikki quduqni birin-ketin 
burg’ilash va b. Yuqorida qayd 
etilganidek, ob’ektlar soniga va 
ularning yotish sharoitiga qarab, ayrim kustlarda 3 tadan 15 tagacha va undan 
ko’proq quduq bo’lishi mumkin. Quduqlar og’zi orasidagi masofa 8 m va kustda 10-
15 ta quduq bo’lganda burg’ilash maydoni uzunligi 50-100 m ga yaqin bo’lishi 
kerak; bunda kustni shunday loyihalash kerakki, quduq tubining og’ish qiymati eng 
kam darajada bo’lsin va quduqlar tanasi bir-biri bilan kesishmasin. Bu shartlarga 
rioya qilish burg’ilanayotgan va favvoralanayotgan quduqlarning to’qnashuvining 
oldini oladi, maboda shunday ahvol yuz bersa, yaxshi holatda quduqlarning ishdan 
chiqishi, yomon holatda esa platformada favvora otilishi bilan tugashi mumkin. 
E.I.Tagiev, O.A.Mejlumov va boshqa tadqiqotchilar dengiz tubidan imkon qadar 
to’la foydalanish maqsadida bir joyda bir paytning o’zida ikkita quduq qazishni taklif 
qildilar. 
Qo’shquduqli burg’ilash metodining mohiyati shundaki, bitta burg’ilash 
minorasining o’zida bir stanokda va bir brigada bilan bir paytning o’zida ikkita 
quduq kavlanadi: bunda quduqlar og’zi bir biridan 1,5 m masofada bo’ladi. Birinchi 
quduq burg’ilanayotgan paytda ikkinchisida yordamchi ishlar bajariladi, ya’ni 
burg’ilash quvurlarining tag qismi jihozlanadi, dolotalar turi va markasi tanlanadi. 
Birinchi quduq chuqurlashtirilgandan so’ng ikkinchisiga tayyorlangan burg’ilash 
quvurlari tushiriladi. Birinchi quduqdan chiqarilgan burg’ilash quvurlari ikkinchisiga