O‗zbekistonrespublikasi oliyvao‗rtamaxsusta‘limvazirligi

Insonning EHM bilan operativ aloqasi qurilmalari 
 
Muhandisning  ALTda  ishlashi  vaqtining  ko‗p  qismi  EHM  bilan 
muloqot  rejimida  o‗tadi,  ya‘ni  ALT  informatsiyani  ishlashni  inson  va 
texnikaviy  vositalar  birgalikda  bajaradigan  «inson-mashina»  kompleks 
tizimlariga kiradi. Shu tufayli ALT TVKini yaratishda bunday tizimlarga 
insonning  psixofiziologik  xususiyatlari  pozitsiyasidan  qo‗yiladigan 
talablarni hisobga olish lozim. 

---

177 
 
Insonning  mashina  bilan  muloqot  jarayonida  informatsiyani  uzatishning 
ikki yo‗nalishini ajratish mumkin:  
1) mashinadan insonga;  
2) insondan mashinaga (boshqaruvchi ta‘sir).  
Inson  informatsiyani  har  xil  yo‗llar  bilan  qabul  qilishi  mumkin, 
bunda  informatsiyaning  eng  ko‗p  hajmi  ko‗rish  (~80%)  va  eshitish 
(~10%)  kanallari  orqali  keladi.  Inson  texnikaviy  vositalarni  muskul 
harakatlari va tovush orqali boshqaradi. Bunda boshqaruvchi ta‘sirlarning 
ko‗pida  qo‗l  harakati  yoylar  bilan  cheklanishi  zarur;  bu  harakat 
bo‗shashgan  (kuchanmagan)  yarim  bukilgan  qo‗llar  bilan  uning  yelka 
bo‗g‗inidagi harakatida bajarilishi lozim. 
Shunday  qilib  muhandisning  EHM  bilan  operativ  muloqoti  uchun 
ALTda  informatsiyani  vizual  va  tovushli  aks  ettiradigan  vositalardan  va 
boshqarishning  qo‗lli  yoki  nutqli  organlaridan  foydalanish  maqsadga 
muvofiqlidir. 
Lekin 
informatsiyani 
nutqli 
kiritish-chiqarishning 
zamonaviy qurilmalari hali ko‗p kamchiliklarga ega, shuning uchun ALT 
TVKida  kam  qo‗llaniladi.  Informatsiyani  nutqli  kiritish-chiqarish 
qurilmalarining rivojlanishi kelajakda muhandisning EHM bilan operativ 
muloqoti uchun ulardan keng foydalanish imkonini beradi. 
Hozirgi paytda ALTda informatsiyani vizual aks ettirish qurilmalari 
(displeylar)  va  texnikaviy  vositalarni  qo‗lda  boshqarish  qurilmalari 
(klaviaturalar,  planshetlar,  nurli  per,  ko‗rsatkichlar,  shturvallar  va  sh.k.) 
keng tarqalgan. 
Displeylar. Ularni turli belgilar bo‗yicha tasniflash mumkin. ALTda 
elektron-nurli  trubkali  (ENT)  yoki  tekis  indikatorli  panelli  individual 
alfavitli-raqamli va grafikaviy monitorlar qo‗llaniladi. 

---

178 
 
Alfavitli-raqamli  displeylar  (ARD)  faqat  alfavitli-raqamli  simvollar 
ketma-ketligi  ko‗rinishida  taqdim  etilgan  informatsiyani  chiqarish 
imkonini beradi. 
Grafikaviy  displeylar  (GD)  ham  grafikaviy  va  ham  alfavitli-raqamli 
informatsiyani chiqarishi mumkin. 
Displeylarning  asosiy  parametrlari:  aks  ettirilayotgan  informatsiya 
hajmi; ekran ishchi qismining o‗lchamlari; ekranda aks ettirilishi mumkin 
bo‗lgan  simvollar  soni;  tasvir  almashinishi  tezligi;  informatsiya  aks 
ettirilishi sifati; ekranda ixtiyoriy informatsion zonalarni ajratish usuli. 
Monitorga  ko‗p  narsa  bog‗liq:  kompyuter  bilan  ishlash  tezligi, 
komfort  va  eng  ahamiyatlisi  –  foydalanuvchining  o‗zini  qanday  his 
qilishi.  Sifatsiz  monitor  ekrani  oldida  bir  necha  soat  ishlaganda  –  bosh 
og‗rishi, ko‗z charchashi va h.k. noxush natijalarni sezish mumkin.