O‗zbekistonrespublikasi oliyvao‗rtamaxsusta‘limvazirligi

Operatsion tizimlar strukturasi va generatsiyasi 
Operatsion  tizim  tushayotgan  hamma  masalalarga  ishlov  berish 
bo‗yicha  ishlarni  ratsional  rejalashtirishi  kerak  (EHMga  masalalarni 
kiritish  bo‗yicha  tadbirlar  kompleksi,  ularning  xarakteristikalarini  bilib 
olish, 
hamma  kiruvchi  ma‘lumotlar  to‗plamlarini  tashqi  olib 
yuruvchilarda joylashtirish, kirish va chiqish navbatlarini tashkil qilish).  
Odatda  tashqi  qurilmalardan  biri  o‗qigan  kirayotgan  ma‘lumotlar 
oqimidagi  masalalar  EHM  operativ  xotirasiga  birdaniga  o‗tmaydi,  balki 
tashqi  xotira  qurilmalarida  joylashadi.  Paketli  ishlov  berish  rejimlarida 
masalalar  navbatda  qator  bo‗lib  turishadi  (kiruvchi  navbat),  masalaning 
navbatdagi  o‗rni  uning  ustuvorligi  bilan  belgilanadi.  Masalaning 
navbatdan EHM OXiga o‗tkazilishi avtomatik ravishda sodir bo‗ladi. 
Masalani  yechishdan  bevosita  oldin  OT  bajaradigan  tadbirlar 
majmuasini  realizatsiya  qilishda  asosiy  e‘tibor  masalani  yechish  uchun 
zarur  bo‗lgan  HT  resurslarini  (OX  jabhasi,  zarur  bo‗lgan  ma‘lumotlar 

---

200 
 
to‗plamlari  uchun  tashqi  olib  yuruvchilar  uchun  joylar  va  sh.k.)  taqdim 
qilishga qaratiladi. 
*  Izoh.  Masalalarga  multidasturali  rejimda  ishlov  berilishini 
ta‘minlaydigan  hamma  OTlar  uchun  ishlarni  rejalashtirishni  amalga 
oshirish  ayniqsa  qiyin,  chunki  ko‗pincha  raqobatda  bajarilayotgan 
masalalar o‗sha va faqat o‗sha resursni talab qilinadi, bu esa ularga HTda 
ishlov berishda sekinlashishga olib keladi. 
Agar  navbatdagi  masalani  yechish  uchun  resurslar  yetishmasa,  OT 
quyidagi qarorlardan birini qabul qilishi: 
1)  ushbu  paytda  bajarilayotgan  va  ustuvorligi  quyiroq  bo‗lgan 
qaysidir boshqa masaladan resurslarning bir qismini tortib olishi; 
2)  yechilayotgan  qaysidir  masala  yechilib  bo‗lishini  va  talab 
qilinayotgan resurs bo‗shashini kutishi; 
3) yechilishi uchun resurslar yetarli bo‗lgan, lekin navbati hali yetib 
kelmagan masalani navbatsiz o‗tkazib yuborishi kerak. 
Yechim  natijalarini  mos  tashqi  qurilmalarga  chiqarishni  tashkil 
qilish  ham  masalaga  ishlov  berishni  rejalashtirish  funktsiyasiga  kiradi. 
Bunda OT har bir topshiriqning natijaviy informatsiyasini mos chiquvchi 
navbatga  tushishini  va  TQ  ishi  tempida  ushbu  navbatning  bo‗shashini 
ta‘minlashi zarur. 
Operatsion  tizim  masalalar  yechilishini  boshqarishi  lozim.  Bunda 
OTning asosiy funktsiyasi – hisoblash jarayonida sodir bo‗ladigan har xil 
hodisalarga  (informatsiya  almashinuvi  tugaganligi  haqida  tashqi 
qurilmalardan  kelayotgan  signallar,  apparatlardagi  to‗xtashlar  haqida 
hamda  tashqi  muhitdan,  masalan  boshqa  EHMdan,  kelayotgan  signallar, 
dasturali  xatoliklar  belgilari)  to‗g‗ri  reaktsiya  qilishni  tashkil  qilishdir. 

---

201 
 
Har bir hodisaga OT to‗g‗ri reaktsiya silganda joriy dasturning bajarilishi 
albatta  to‗xtalishi  va  protsessorni  boshqarish  boshqa  mos  modulga 
uzatilishi lozim; bu modul sodir bo‗lgan voqeani identifitsirlashi kerak. 
* Izoh. Hisoblash jarayonida sodir bo‗ladigan istalgan hodisaga OT 
reaktsiyasi  doim  joriy  dastur  bajarilishidagi  uzilishi  bo‗ladi,  shuning 
uchun hisoblash jarayonidagi hamma  o‗zgarishlar, hodisalar, signallar va 
ularga beriladigan ishlovlar uzilishlar deb ataladi. 
Uzilishlarga  ishlov  berish  mexanizmi  EHM  va  OT  turidan  qat‘iy 
nazar doim quyidagi elementlarni o‗z ichiga oladi: 
1)  uzilgan  dastur  haqida  batafsil  informatsiyani,  xususan  bundan 
keyin  bajarilishi  lozim  bo‗lgan  komanda  adresi  haqidagi  informatsiyani, 
xotirada saqlashi; 
2)  sodir  bo‗lgan  hodisani  tasniflovchi  va  unga  mos  ravishda  ishlov 
beruvchi OTning maxsus moduliga boshqaruvni uzatishi; 
3)  ustuvorligi  va  hisobga  tayyorligiga  qarab  foydalanuvchining  u 
yoki bu masalasiga boshqaruvni qaytarishi lozim. Bunda boshqaruv oldin 
uzilgan dasturga qaytarilishini istisno qilib bo‗lmaydi. 
Turli  HTlarida  uzilishlarga  ishlov  berish  turlicha  va  odatda  apparat 
vositalari  yordamida  amalga  oshiriladi.  Masalan,  ba‘zi  HTlarida  buning 
uchun  dastur  holatining  eski  va  yangi  so‗zi  o‗rnini  almashtirish 
mexanizmidan,  boshqalarida  esa  xotira  va  uzilishlar  vektorini  stekli 
tashkil qilishdan foydalaniladi. 
Masalalarni  yechishni  boshqarish  asosiy  funktsiya  –  uzilishlarga 
ishlov  berishdan  tashqari  boshqa:  operativ  xotirani  dinamik  taqsimlash, 
kiritish-chiqarish  operatsiyalarida  ishtirok  qilish;  masalalarni  yuklash, 
vaqt xizmatini tashkil qilishni ham o‗z ichiga oladi. 

---

202 
 
Operativ  xotirani  dinamik  taqsimlash  bo‗yicha  OTning  asosiy 
vazifasi – uning bo‗sh va band bo‗lgan zonalarini doimo hisoblab borish 
va  fragmentatsiyani  bartaraf  qilishga  intilishdadir.  Fragmentatsiya 
hodisasining  ma‘nosi  shundaki,  multidasturlash  sharoitlarida  OXning 
band  bo‗lgan  jabhalari  orasida  katta  bo‗lmagan  erkin  adres  bo‗shliqlari 
«tirqishlari»  qoladi.  Alohida  har  bir  bunday  bo‗shliq  unda  navbatdagi 
foydalanuvchi  masalasini  butunicha  joylashtirish  uchun  yetarli  emas. 
Lekin  bu  bo‗shliqlar  summasi  operativ  xotiraning  muloqot  uchun 
ajratilgan  hajmining  katta  qismini  tashkil  qiladi.  OX  fragmentatsiyasi 
nafaqat foydalanuvchilar masalalari zonalari orasida, balki ularning ichida 
ham kuzatiladi. Agar EHM virtual xotirani, uni betma-bet tashkil qilishni 
amalga 
oshiradigan 
apparat 
vositalariga 
ega 
bo‗lmasa, 
OX 
fragmentatsiyasi  HTning  o‗tkazuvchanlik  qobiliyatini  oshirish  va  uning 
hamma  hisoblash  resurslaridan  samarali  foydalanish  yo‗lida  sezilarli 
to‗siq  bo‗ladi.  Dasturlarni  dinamik  siljitish  OX  fragmentatsiyasini 
bartaraf  qilish  bo‗yicha  tadbirlarga  kiradi;  bunda  foydalanuvchilar 
dasturlari  muntazam ravishda masalalar dinamik zonasining bitta chetiga 
qarab,  masalan  OX  yuqori  adreslari  jabhasiga,  siljiydi;  bunda  quyi 
(kichik)  adreslar  jabhasida  o‗z  o‗lchovlari  bo‗yicha  yana  bitta 
foydalanuvchi masalasini yuklash uchun yetarli bo‗lgan bog‗langan zona 
bo‗shaydi. 
Masalalar 
yechilishini 
bevosita 
boshqarish 
bo‗yicha 
OT 
imkoniyatlarini 
ta‘minlaydigan 
dasturlar 
majmuasi 
masalalarni 
boshqarish dasturlari (monitor, supervizor, OT boshqaruvchi dasturi) deb 
ataladi. 

---

203 
 
OT  asosiy  funktsiyalaridan  biri  OX  va  TQlar  orasida  informatsiya 
almashinishini  tashkil  qilishda  bo‗lganligi  uchun,  bu  funktsiyani  amalga 
oshirish yetarli darajada yirik bo‗lim – ma‘lumotlarni boshqarish (kiritish-
chiqarish  supervizori,  fayllarni  boshqarish)  deb  nomlanadigan  bo‗lim 
orqali ta‘minlanadi. 
*  Izoh.  Bu  erda  va  bundan  keyin  tashqi  olib  yuruvchilarda 
joylashgan  informatsiyani  belgilash  uchun  «ma‘lumotlar  to‗plami»  yoki 
«fayl» atamalarini qo‗llaymiz. 
Ma‘lumotlar  to‗plami  –  umumiy  nomda  birlashgan  va  ma‘lum 
fizikaviy  tarkibga  ega  bo‗lgan,  nomlari  birma-bir  ko‗rsatilgan 
ma‘lumotlar majmuasidir. 
Fayl – bir mavzuga taalluqli, mantiqiy yozuvlardan tarkib topgan nomlari 
birma-bir ko‗rsatilgan ma‘lumotlar majmuasidir. 
*  Izoh.  «Fayl»  tushunchasi  tashqi  olib  yuruvchida  ma‘lumotlarni 
muayyan  fizikaviy  tashkil  qilinishini  nazarda  tutmaydi.  Bu  atama 
informatsiyani  muayyan  fizikaviy  tashkil  qilishi  qiziq  bo‗lmagan  yoki 
doim  bir  xil  bo‗lgan  hollarda  qo‗llanadi.  «Ma‘lumotlar  to‗plami» 
tushunchasi  mantiqiy  yozuvlar  formatini,  ularning  blokirovka  qilinishi 
koeffitsientini,  tashkil  qilinishi  turini,  kalit  (kлюч)lar,  deskriptorlar, 
identifikatorlar va h.k.larni yanada aniqlashtirishni albatta nazarda tutadi. 
Istalgan OT doirasida ma‘lumotlar to‗plamlari tashkil qilinishi turlarining 
mumkin  bo‗lgan  cheklangan  soni  mavjud:  ketma-ket    to‗g‗ri  (pрямая)  
kutubxonali va boshqalar. Berilgan tartibda tashkil qilingan  ma‘lumotlar 
to‗plamiga  murojaat  qilinganda  OT  ma‘lum  servis  vositalarini 
ta‘minlaydi.  O‗zining  ishida  bu  vositalardan  birinchi  navbatda 
dasturchilar foydalanishadi. Ba‘zi OTlar ma‘lumotlar to‗plamiga kirishni 

---

204 
 
tashkil  qilishda  servis  vositalaridan  turli  variantlarda  foydalanish 
imkonini  beradi.  Odatda  kirishni  tashkil  qilishdagi  katta  qulayliklar  
doimo  ishlash  qoidalarida  katta  standartlashtirishni  ham  bildiradi. 
Ma‘lumotlar to‗plamini tashkil qilishning tanlangan turini unga kirishning 
u  yoki  bu  usuli  bilan  birga  qo‗shib  olib  borish  dasturchi  uchun  ushbu 
operatsion  tizimda  ruxsat  etiladigan  kirishning  muayyan  metodini 
tanlashni bildiradi. Kirishning standart metodidan foydalanish TQlar bilan 
informatsiya almashinuvini tashkil qilishni ancha yengillashtiradi. Bunda 
informatsiya  portsiyasini  TQdan  o‗qish  uchun  yoki  unga  yozish  uchun 
foydalanuvchiga  o‗z  dasturida  faqat  mos  makrokomandani  qo‗llash 
kifoya,  OT  vositalari  foydalanuvchini  o‗z  dasturi  matnida  TQ  nomerini, 
ularda  ma‘lumotlar  to‗plamlari  joylashishining  fizikaviy  adreslarini  va 
dasturni  EHMning ushbu konfiguratsiyasiga  mahkam bog‗lovchi boshqa 
ma‘lumotlarni muayyanlashtirish zaruratidan ozod qiladi. Buning o‗rniga 
dasturchi  TQning  faqat  mantiqiy  nomini  ko‗rsatishi  yoki  uning  turini 
tavsiya qilishi mumkin. 
Almashishlarni  tashkil  qilishga  kirishning  standart  metodlari 
qo‗ygan  cheklashlar  dasturchini  qoniqtirmasa,  u  OTning  boshqa 
vositalaridan – kirishning fizikaviy metodidan foydalanishi mumkin lekin 
bunda dasturchidan OTni yaxshi bilishi va dastur yozishda ko‗proq kuch 
sarflashi  talab  qilinadi;  bunda  dastur  matni  sezilarli  darajada 
murakkablashadi. 
OTda  ma‘lumotlar  almashinuvini  tashkil  qilish  bilan  tanishganda 
foydalanuvchi  kirish  metodi  tushunchasidan  tashqari  drayver  dasturi 
haqidagi  tushuncha  bilan  ham  uchrashadi.  Bu  tizimli  vosita  kirish 

---

205 
 
metodiga  nisbatan  ko‗proq  ixtisoslashgan  chunki,  u  TQning  faqat 
muayyan va yagona turigagina kirishni ta‘minlaydi. 
Istalgan  OTning  ahamiyatli  funktsiyasi  –  topshiriq  EHMdan 
o‗tishining  hamma  bosqichlarida  yetarli  darajada  batafsil  bo‗lgan 
diagnostikani  ta‘minlashdir.  Hisoblash  jarayoni  bajarilishi  paytida 
aniqlangan  turli  to‗xtashlar  va  xatoliklar  haqidagi  diagnostik  xabarlar 
ayniqsa  batafsil  bo‗lishi  kerak.  Servis  vositalari  yuksak  bo‗lgan  OTlarda 
yanglish mashina komandasi joylashgan OHning fizikaviy adresini hamda 
xatoni  tug‗dirgan  dastur  birlamchi  moduli  komandasining  joylashgan 
joyini aniqlash imkoni mavjud.