O‗zbekistonrespublikasi oliyvao‗rtamaxsusta‘limvazirligi

Windows Millenium 
Windows Millenium umumiy qo‗llanishga mo‗ljallangan navbatdagi 
tizim  –  Windows  98  ga  nisbatan  ko‗p  yangiliklarga  ega,  lekin  keng 
qo‗llaniladi. 
Windows XP 
Yangi  Windows  XP  operatsion  tizimi  2002  yilda  chiqdi.  Windows 
NT va Windows 2000 g‗oyalarining davomi, lekin umumiy qo‗llanishga 
mo‗ljallangan.  Windows  NT  va  Windows  2000  larni  ishlab  chiqqanlar, 
qobiq ma‘lumotlarini birmuncha soddalashtirdilar va ancha qulay hamda 
hammabop  interfeysni  yaratdilar.  Windows  XP  afzalliklaridan  eng 
birinchisi – chiroyli interfeysdir.  
Ajralgan vaqt operatsion tizimlari. Ular masalalarning multidasturali 
rejimda  ishlovini  hamda  muloqotning  ko‗pfoydalanuvchilar  bilan 
interaktiv usulini ta‘minlaydigan vazifasi umumiy bo‗lgan OTga kiradi.  

---

195 
 
*  Ilova.  «Ajralgan  vaqt»  atamasi  multidasturlashni  amalga 
oshirishning  alohida  metodi  va  foydalanuvchilarning  tizimga  hamda 
o‗zlarining masalalariga jamoaviy dialogli kira olishi bilan belgilanadi. 
OT  ma‘lumotlarida  bir  vaqtning  o‗zida  foydalanuvchi  mehnat 
unumdorligini  oshirish  (foydalanuvchining  o‗z  masalasiga  uning 
bajarilishi jarayonida kira olishi hisobiga) va multidasturlash hisobiga HT 
unumdorligini  orttirish  imkoniyati  realizatsiya  qilingan.  Ajralgan  vaqt 
rejimi  bir  necha  foydalanuvchilar  baravariga  HTning  hamma  hisoblash 
resurslariga kira oladigan dekillyuziya (soxta tushuncha) hosil qiladi. Har 
bir foydalanuvchi tizim bilan shunday muloqotda bo‗ladiki, go‗yo hamma 
hisoblash  resurslari  faqat  uning  bir  o‗ziga  tegishli  bo‗lgani  kabi:  u 
o‗zining  masalasini  zarur  joyda  to‗xtata  oladi,  OXning  talab  qilingan 
jabhalarini  ko‗rib  chiqa  oladi,  kelgan  joydan  «komandalar  bo‗yicha»  o‗z 
dasturini  bajara  oladi  va  h.k.  Haqiqatda  esa  har  bir  foydalanuvchi  o‗z 
masalasini  yechish  uchun  OXning  yetarli  zonasini,  protsessor  va  boshqa 
hisoblash  resurslarini  faqat  ma‘lum  va  yetarli  darajada  kichik  vaqt 
intervali  –  kvant  davomida  oladi  (kvant  qiymati  tizim  dasturchilari 
tomonidan EHM parametrlariga bog‗liq holda tanlanadi). Agar ajratilgan 
kvant  vaqti  tugagach  masala  yechilib  tugallanmagan  bo‗lsa,  protsessor 
boshqa  masalani  bajarishga  o‗tadi.  Bunda  OX  cheklangan  va  NMD  da 
joylashadi, keyingi masala esa NMD dan OXga o‗tadi. 
Ajratilgan  vaqt  rejimida  HTning  o‗tkazuvchanlik  qobiliyati 
multidasturali rejimda masalalarga ishlov berishga qaraganda kam, bunga 
sabab  –  protsessorning  tez-tez  qayta  ulanishi  va  masalaning  OXdan 
NMDga va ko‗p martalab qayta o‗tishdir, ya‘ni svopinglardir. 

---

196 
 
Foydalanuvchilar  tizimlarining  ko‗pida  ajratilgan  vaqt  rejimi 
multidasturali  rejimda  masalalarga  paketli  ishlov  berish  bilan 
uyg‗unlashgan  bo‗ladi.  Bu  holda  EHM  OXsi  paketli  ishlov  berish 
zonasiga  va  ajratilgan  vaqt  rejimida  masalalar  bajariladigan  zona  (yoki 
OX  sig‗imiga  qarab  bir  necha  zona)ga  bo‗linadi.  Bunday  uyg‗unlik 
ajratilgan  vaqt  rejimida  hamma  foydalanuvchilar  o‗zlarining  masalalari 
bajarilishini  to‗xtatib  qo‗yilgan  vaziyatda  ham  protsessorni  yuklash 
imkonini beradi. 
Sanab  o‗tilgan  OTlar  ko‗p  ilmiy-texnikaviy  masalalarni  yechishda 
ishlatiladi.  Bunda  OTning  bosh  vazifasi  –  HTning  hamma  hisoblash 
resurslaridan  samarali  foydalanishni  ta‘minlash  va  foydalanuvchi  ishida 
maksimal 
qulayliklarga 
erishishdir. 
Lekin 
EHMning 
shunday 
qo‗llanishlari  mavjudki,  masalan  ASUda,  u  erda  OTlar  boshqacha 
talablarni qoniqtirish kerak. Bundan tashqari, muayyan foydalanuvchi ishi 
sharoitida  vazifasi  umumiy  bo‗lgan  OTdan  foydalanish  ko‗pincha  ko‗p 
tizimiy  vositalarning  ortiqcha  ekanligini  bildiradi.  Bunday  hollarda 
maxsus vazifali OTlardan foydalanishadi. 
Real  vaqt  operatsion  tizimlari.  Bu  operativ  tizim  umumiy  vazifali 
operativ  tizimdan  birinchi  navbatda  shu  bilan  farq  qiladiki,  tizimga 
kelayotgan  informatsiya  albatta  berilgan  vaqt  intervali  davomida  ishlab 
bo‗linishi  kerak  (bu  vaqt  intervallarini  oshirish  mumkin  emas).  Vazifasi 
umumiy  bo‗lgan  OT  ishining  real  vaqt  OT  ishidan  yana  bir  farqi 
shundaki,  birinchi  OTda  foydalanuvchilar  masalalarining  oqimi 
rejalashtirilgan  va  EHM  operatori  tomonidan  sozlanadi,  ikkinchi  OTda 
esa  ishlov  berishga  so‗rovlar  istalgan  vaqtda  kelishi  mumkin.  Shuning 
uchun  real  vaqt  operativ  tizimi  ba‘zi  qo‗shimcha  imkoniyatlarni 

---

197 
 
ta‘minlashi lozim, masalan doimiy masalalar yaratiladi. Vazifasi umumiy 
bo‗lgan  OTlarda  qo‗shimcha  sarflarning  salmoqli  qismini  initsiirlangan 
etapidagi  vaqt  sarfi  tashkil  qiladi;  buni  bajarishda  OT  masala  yechilishi 
bo‗yicha  foydalanuvchining  hamma  istaklarini  aniqlab  (tanib)  oladi, 
OXga  zarur  bo‗lgan  dasturni  yuklaydi  hamda  uni  bajarish  uchun  zarur 
bo‗lgan resurslarni ajratadi. Real vaqt OTda esa bunday sarflarning oldini 
olishi  mumkin,  chunki  ularda  masalalar  to‗plami  doim  muayyan 
belgilangan,  ya‘ni  kelayotgan  informatsiyaga  ishlov  berish  uchun  zarur 
bo‗lgan dasturlar,  tashqi qurilmalar,  ma‘lumotlar oldindan aniqlangan va 
ular  so‗rovlar  tushgunigacha  tayyorlab  qo‗yilishi  mumkin.  Bunday  bir 
marta  initsiirlangan  masalalar  real  vaqt  OT  EHM  OXda  doim  mavjud 
bo‗ladi  (ularni  ishlashga  so‗rov  tushdimi  yoki  yo‗qmi,  bundan  qat‘iy 
nazar).  Doimiy  masalalardan  tashqari  real  vaqt  OT  boshqa,  doimiy 
bo‗lmagan, masalalarni yaratish imkonini beradi, lekin doimiy bo‗lmagan 
masalalar pastroq ustuvorlikda bajariladi. 
Real  vaqt  rejimida  ishlayotgan  HTlariga  ishonchlilik  bo‗yicha 
yuqori  talablar  qo‗yiladi.  Mos  ravishda  OT  to‗xtab  qolish  (сбой)  yoki 
avariyali vaziyatlarni tezda topish va ulardan chiqish, nosoz qurilmalarni 
uzish va rezervdagilarni ulash (bu haqda EHM operatoriga xabar berib)ni 
ta‘minlaydigan vositalarga ega bo‗lishi kerak. 
Real rejim vaqtida ishlayotganda so‗rovlar ishlov olish uchun navbat 
kutib  qolishlari  mumkin,  shu  sababli  OT  bunday  navbatlarni  tashkil 
qilishi va belgilangan tartibga muvofiq ularga xizmat ko‗rsatishi lozim. 
EHM  yuki  katta  bo‗lganda  shunday  vaziyat  sodir  bo‗lishi 
mumkinki,  bitta  yoki  bir  nechta  masala  berilgan  vaqt  oralig‗ida 
realizatsiya  qilina  olmaydi.  Bu  holda  OT  «avariyali  masalalar» 

---

198 
 
ustuvorliklarini dinamik  o‗zgartirish imkoniyatiga ega bo‗lishi kerak. Bu 
masalalar yechilgandan so‗ng ustuvorliklarning dastlabki qiymatlari qayta 
o‗rnatiladi. 
Hisoblash  tarmoqlari  ishini  tashkil  qilish  uchun  mo‗ljallangan 
operatsion tizimlar 
Bu  OTlar  hozirgi  paytda  unchalik  keng  tarqalmagan,  chunki 
hisoblash  tarmoqlari  o‗zlarining  tarkibiga  har  xil  arxitekturali  EHMlari 
kiritilishini  nazarda  tutadi  va  ko‗p  hollarda  ularning  har  biri  o‗zining 
vazifasi  umumiy  bo‗lgan  OT  boshqaruvida  ishlaydi.  OTning  hisoblash 
tarmog‗ida  ishlashi  ma‘lum  xususiyatlar  bilan  tavsiflanadi.  Ularning 
ichida  eng  asosiysi  –  hisoblash  tarmog‗i  ichida  ma‘lumotlarni  uzatishni 
tashkil  qilish  zaruratidir.  Hisoblash  tarmog‗i  ichida  istalgan  informatsiya 
alohida portsiyalar – ma‘lumotlar bloki bilan uzatiladi. 
Ma‘lumotlar  bloklarini  uzatish  bo‗yicha  OTga  qo‗yiladigan  asosiy 
talablarni quyidagicha ta‘riflash mumkin: 
1) ma‘lumotlar bloki tarmoqda ma‘lumot manbai va uning adresati 
orasida ikki yo‗nalishda asinxron ravishda va erkin sirkulyatsiya qilinishi 
kerak; 
2)  OT  ma‘lumotlar  bloki  tarmoqda  bo‗lgan  davri  davomida  uning 
o‗tishini nazorat qilib turishi lozim; 
3)  ma‘lumotlar  bloklari  hisoblash  tarmog‗ida  bo‗lganida  ularning 
yo‗qolishi  yoki  o‗zgarishining  oldini  oluvchi  dasturali  va  apparat 
vositalari zarur;  
4) OT o‗z ichiga hisoblash tarmog‗ida qaytalangan, yo‗qolgan yoki 
yanglish  ma‘lumotlar  bloklarini  qidirib  topish  mexanizmini  kiritishi 
kerak. 

---

199 
 
*  Izoh.  Ma‘lumotlar  bloki  ichida  xizmat  informatsiyasi  bo‗lgan 
sarlavha  va  matndan  iborat  bo‗lishi  kerak.  Xizmat  informatsiyasi  o‗z 
ichiga  masala  idenfikatorini,  foydalanuvchi  idenfikatorini,  ma‘lumotlar 
blokining  tarmoqdan  o‗tishi  tartibini  belgilaydigan  ustuvorlikni, 
ma‘lumotlar  bloki  boradigan  EHM  (yoki  terminal)  adresini  va  sh.k.larni 
oladi. 
Har  xil  mashinalar  va  terminallardan  yagona  hisoblash  tarmog‗ini 
yaratishga  yo‗nalgan  OTning  hamma  protseduralari  protokollar 
yordamida amalga oshiriladi.