O’zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi

Diniy qarashlari.
Turk xoqonligi hududlarida o'troq, ko'chmanchi va 
yarimko'chmanchi aholi yashaganligi sababli, ularning diniy qarashlarida ham 
turli-tumanlik mavjud bo'lgan. Masalan, o'troq aholi o'rtasida ko'proq 
zardushtiylik, buddaviylik, moniylik dinlari asosiy diniy e'tiqodlar bo'lgan bo’lsa, 
ko'chmanchi aholi o'rtasida ko'proq totemizm va shomonlik hukmron diniy 
tasavvurlar hisoblangan. Yarimko'chmanchi aholi o'rtasida ham totemistik, ham 
zardushtiylik, ham xristianlik, ham monizm, ham Anaxita va Er Xubbiga sig'inish 
mavjud bo'lgan. 
Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi «Avesto» O'rta Osiyo, Eron hamda 
Ozarbayjon xalqlarining eng qadimiy yozma yodgorligi va madaniy boyligi 
bo'lganligi sababli, bu diniy e'tiqod maxsus mavzu sifatida ko'rib chiqiladi. 
Arablar bosqiniga qadar O'rta Osiyo xalqlari zardushtiylik, buddaviylik, 
xristianlik, monizm va boshqa bir qator dinlarga e'tiqod qilganlar. Otashparastlik 
bu davrning hukmron dini hisoblangan. Bu e'tiqod So'g'diyona, Xorazm, Choch 
viloyatlarida hukmron din darajasiga ko'tarilgan. Tohariston, Farg'ona, Yettisuv va 
Sharqiy Turkistonda buddaviylik dini keng tarqalgan. Shu sababli bu hududlarda 
olib borilgan qazishmalar natijasida ko'plab budda ibodatxonalari topilgan. 
Masalan, Tohariston hududidagi Balx shahrida yuzga yaqin, Termizda o'nga yaqin, 
Kabodiyonda uchta hamda Farg'ona vodiysidagi qadimgi Quva shahri 

---

53 
xarobalaridan ikkita buddaviylarning ibodatxonalari topilgan. Quva shahridagi 
ibodatxonalarda olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida loydan yasalgan 
rang-barang haykal va haykalchalar qazib olingan. 
Turk xoqonligi davrida O'rta Osiyo va u bilan muntazam ravishda madaniy 
aloqalar olib boruvchi Sharqiy Turkiston hamda Xitoy xalqlari mafkuraviy 
hayotida monizm dini ham muhim rol o'ynagan. 
Ma'lumki, moniylik dini zardushtiylik, nasroniylik va buddaviylik 
dinlarining qo'shiluvi natijasida vujudga keldi. Uning asoschisi Moniy hozirgi 
Iroqda 216-yilda tug'ilgan bo'lib, mazkur uchala dinning asosiy jihatlarini: 
zardushtiylikdan ezgulik va yovuzlikning o'zaro kurashi; buddaviylikdan 
taqvodorlik yo'lini; nasroniylikdan missiya (xudoning vakili) g'oyalarini 
birlashtirib, dastlab qadimgi Midiya va Eron hududlarida targ'ib qila boshlaydi. 
Eron shohi Bahrom I tomonidan 277-yili qatl etiladi. Uning izdoshlari o'z 
targ'ibotlarini Markaziy Osiyo, so'ngra Sharqiy Turkiston va Xitoyda olib 
boradilar. 
Mazkur ta'limotga ko'ra, dunyoning o'zi ikki qarama-qarshi kuch – ezgulik 
va yovuzlikning o'zaro kurashidan iborat. Insonning o'zi ham ruh-nur va jism-
zulmatdan iborat. U aqlli mavjudod bo'lganligi uchun ham zulmat va yovuzlikka 
qarshi kurashishi zarur. Taqvodorlik – bu kurashdagi eng to'g'ri yo'l. Taqvodorlik 
orqaligina inson o'zining keyingi hayotida jannatga tushadi. Ibodat bilan mashg'ul 
bo'lish, ro'za tutish va sadaqa-ehson berish moniylikning asosiy talablari 
hisoblanadi. Turk xoqonligi davrida moniylik So'g'diyona, Tohariston, so'ngra, 
Sharqiy Turkiston va Xitoyda keng tarqaladi. Sharqiy Turkiston va Xitoyda keng 
tarqalishida so'g'diyonalik missionerlarning roli benihoya katta bo'lgan. VIII asrda 
uyg'ur xoqonlari moniylikni davlat dini deb e'lon qiladilar. Xitoy imperatorlari esa 
so'g'dlarga Xitoy hududlarida ibodatxonalar qurishga va moniylikni targ'ib qilishga 
ruxsat beradi. 
Moniy va uning izdoshlari o'z ta'limotlarini targ'ib qilishda san'atga, ayniqsa, 
uning musiqa va tasviriy san'at turlariga alohida e'tibor beradilar. Ular musiqa va 
tasviriy san'atning inson ruhiyatiga chuqurroq kirib borishi, dindorning nozik 

---

54 
tuyg'ularini o'zgartirishi va ag'dar-to'ntar qilib yubora olish qudratiga alohida 
e'tibor beradilar. Shu boisdan ular diniy marosimlarni o'tkazishda musiqa 
san'atidan keng foydalanadilar. Ibodatxonalarni bezashda esa tasviriy san'atga 
alohida o'rin ajratadilar, diniy sujetlardan keng foydalanishadi. Bu bilan Markaziy 
Osiyo va unga yondosh bo'lgan mintaqalar va davlatlar, jumladan sharqiy 
Turkiston va Xitoyda musiqa va tasviriy san'atning rivojlanishiga samarali ta'sir 
ko'rsatadilar.
Shuni alohida qayd etish lozimki, Turk xoqonligi davridagi haykaltaroshlik 
va qo'shiqchilik san'atlarining rivojlanishida buddaviylik va zardushtiylikning o'rni 
ham beqiyos katta bo'lgan. Sababi, buddaviylikda Budda ibodatxonalari va stupalar 
bezagida nafaqat terrakota haykalchalar, balki relyefli va gorelyefli haykallardan 
ham keng ko'lamda foydalanilgan. Mazkur haykallarda Budda va uning izdoshlari 
hisoblangan bodhisatvalarning haykallari yaratilib ibodat-xonalarga joylashtirilgan. 
Zardushtiylik dini esa qo'shiqchilik san'atining rivojiga beqiyos darajada 
katta ta'sir ko'rsatgan. Chunki, zardushtiylar ibodatida Ahuramazda va boshqa ezgu 
kuchlar qo'shiq bo'lib kuylanuvchi goxlar (qo'shiqlar) orqali madh etilgan. Yovuz 
ruhlarga la'natlar o'qilgan. Boshqacha qilib aytganda, diniy madhiyalar va goxlarni 
birgalashib kuylash diniy marosimlar hamda bayramlarning sho'x-shodon va zavqli 
o'tishini ta'minlagan. 
Oltoy hamda Janubiy Sibirdan ko'chib kelgan turkiy qavmlar o'rtasida 
shomonga e'tiqod qilish ham saqlanib qolingan. Chunki ko'chmanchi chorvador 
qavmlarda hali urug' jamoasi an'analari saqlab qolingan edi. Xuddi shuningdek, 
tuproq, suv, olov va havoni yaratgan Ko'k tangriga e'tiqod qilish, unga atab ot, 
sigir, va qo'y qurbonlik qilish marosimi ancha muhim bo'lgan. Shu o'rinda nima 
sababdan buddaviylik Markaziy Osiyo xalqlarining mustahkam diniy e'tiqodiga 
aylanmadi, degan savol tug'iladi. Axir buddaviylik hatto turkiy sulola-Kushonlar 
tomonidan davlat dini deb e'lon qilingan edi-ku? 
Turklar azaldan tabiatning ayovsiz qarama-qarshiligi ostida yashaganlar. 
Ular iqlim sharoiti birmuncha mo'tadil bo'lgan hindlarga nisbatan injiq tabiat 
hodisalari va turli urushqoq qavmlar orasida yashaganlar. Ularning yumshoq 

---

55 
ko'ngil bo'lishi, yovga rahm-shafqat qilishi o'lim bilan baravar bo'lgan. Shimolning 
ayovsiz sovuqlariga, tabiatning turli xil sinovlari va har qanday qiyinchiliklarga 
dosh bera oladigan mustahkam iroda talab qilinar edi. Shu boisdan ham turklar o'z 
mijozlariga to'g'ri kelmagan Hindiston dinlarini qabul qilishga mutlaqo 
urinishmagan. Xususan, Budda dini VI – VIII asrlar davomida Markaziy Osiyoda 
tarqala boshlagan edi. Biroq Ko'k Turk hukmdori Bilga xoqon va uning vaziri 
To'nyuquq bu dinni yumshoqlik va miskinlikni targ'ib etgani, jangu jadalni va 
hayvon so'yishni man qilgani, xullas, turklarning hayot tarzlariga mos kelmagani 
uchun rad etdilar. Chunki Budda din millatning harb qudratini buzib, Chin (Xitoy) 
xavfiga yo'l ochishi mumkin edi. Shuning uchun ham turklar har bir ishda milliy 
xususiyat, ehtiyoj va andishalardan kelib chiqib ish qilishardi. Ayni choqda IX asr 
arab mutafakkiri Johizning: «Moni dinini qabul etgan uyg'urlar jang qobilyatini 
yo'qotdi – degan ta'kidini eslamoq joiz. 
Shomoniy turklar jang asnosida dushmanni o'ldirishni gunoh emas, balki 
savob hisoblashardi. Shuning uchun ham Ko’k turk xoqonlari va beklari o'ldirilgan 
yog'iy (dushman) urug'larining chirkin haykallarini (balballarini) o'z mozorlari 
yoniga tiklashib, bularning oxirat uchun foydali bo'lishiga shubha qilmasdi. Bu 
ham ularning jangovarligidan bir shohidlik beradi. 
Demak, tabiat sinovlariga zo'r matonat bilan dosh bergan, yovlarga nisbatan 
beshafqat bo'lgan turklar tabiatiga buddaviylikdagi azob-uqubat haqidagi ta'limot - 
tug'ilish, yashash, kasallik va o'lim azob – uqubatdan iborat ekanligi, azob-
uqubatga faqat taqvo, tinimsiz ibodat bilan shug'ullanish yo'li orqali chidash 
mumkinligi haqidagi ta'limot to'g'ri kelmas edi. 
Turkiy qavmlarning olovga e'tiqodi nihoyatda yuqori bo'lgan. Chunki 
ularning tasavvuriga ko'ra olov tozalovchilik xususiyatiga ega. Qadimgi Turklarda 
qavmga begona bo'lgan kishi ular yashayotgan hududga kirganda yoki qavm 
oqsoqoli (hukmdori) huzuriga kirayotganida albatta ikki olov orasidan o'tish shart 
bo'lgan. Firdavsiyning Shohnoma asarida ham Siyovushning o'z o'gay onasining 
hayvoniy hirsini rad etganligi uchun nohaq ayblanishi, otasiga o'zining begunoh 
ekanligini olov o'rtasidan ziyon-zahmat chekmasdan o'tishi orqali isbotlaganligini 

---

56 
hikoya qilinadi. Turk xoqonligi davriga kelib, Buddaviylik markazlari O'rta 
Osiyoning madaniy jihatdan birmuncha rivojlangan markazlari Buxoro, Balx va 
Bomiyonda saqlanib qolingan. Arablar istilosi arafasida Buxoro hududida ko'plab 
buddaviy ibodatxona (Vihara)lar saqlanib qolingan. Arablar Poykent shahrini 
ishg'ol qilganlarida shahardagi ibodatxonalarda kumushdan yasalgan budda 
butlarini to'plab eritadilar. 
Islom dinining Turk xoqonligi hududiga kirib kelguniga qadar, mamlakatda 
turli xil bayramlar nishonlangan. Movarounnahr islomlashtirilgunicha O'rta Osiyo 
xalqlari turli xil bayramlar, sayillar va marosimlarni o'tkazganlar. O'rta Osiyo 
xalqlarining asosiy odat, marosim va bayramlari koinot, tabiat, fasllar va mehnat 
faoliyati bilan bog'liq bo'lgan. Ajdodlarimiz borliqdagi muhim to'rt narsa (quyosh, 
havo, yer, suv)ni aniqlash bilan bir qatorda, ular bilan bog'liq to'rt ulug' kunni ham 
belgilab, nishonlashga odatlanishgan. Masalan, tabiatning Uyg'onish kun-tun 
tengligi, dala ishlarining boshlanishi pallasida Navro'z; yozda – quyosh tik bo'lib, 
tun qisqarib, kunning uzayishi davom etganida, havo harorati yuqori darajaga 
ko'tarilib suvga ehtiyoj kuchayganida suvga bag'ishlangan tadbir – Angom 
(Vaxshangom); kuzda kun-tun tenglashib yilning ikkinchi yarmi boshlanganida – 
dehqonlar daladagi hosilni yig'ib olgan vaqtda Mehrjon (Chir-ruj, Nim-sarda); 
qishda – eng uzoq tun va qisqa kun sodir bolib, sovuq avjiga chiqqanida (qishki 
chilla) isitishga ehtiyoji kuchaygan paytda Sada-Olov bayrami (gulxanlarda 
isinish) kabilarni uyushtirishgan.