Oʻzbekistondagi shahar

Pochta indeks(lar)i
1401XX
Avtomobil kodi
14 (1998—2008), 30-39 (2008)
Tarixi
Samarqand

---

Qadimgi davr va Ilk oʻrta asrlar
Samarqand jahonning eng qadimgi shaharlaridan biri — 2700-yildan ortiq tarixga ega.
Samarqand miloddan avval IV asrdan milodiy VI asrgacha Sugʻd davlatining poytaxti boʻlgan.
Arxeologik qazishmalardan maʼlum boʻlishicha, yuqori paleolit davrida ham Samarqand
hududida odamlar yashagan (qarang 
Samarqand makoni
).
Rim tarixchisi Kvint Kursiy Rufning (miloddan avval I asr oxiri — milodiy I asr) yozishicha,
Samarqand qalʼasi devorining aylanasi taxminan 10,5 km boʻlgan. Miloddan avval 329-yil
Iskandar Maqduniy (Makedonskiy) askarlari Samarqandni vayron qilgan. Spitamen
Samarqandni yunonlardan ozod etishga harakat etgan, ammo xiyonatkor ko'chmanchi
qabilalar sardorlari tomonidan o'ldirilgan va boshi Iskandar Maqduniyga sulh sifatida
yuborilgan.
Iskandar oʻz doʻsti Klitni Samarqandda oʻldirishi
Turk xoqonligi
 va 
Gʻarbiy turk xoqonligi
tarkibida

---

Samarqand 6-asrda Turk xokonligi tarkibiga kirgan va mahalliy hokimlar tomonidan
boshqarilgan. Bu davrda Samarqand Hindiston, Eron, Misr va 
Vizantiya
davlatlari bilan savdo
qilgan. Oʻz davrida "10 Oʻq xoqonligi" deb yuritilgan Gʻarbiy Turk xoqonligi Istamining oʻgʻli
Tardu xoqon (576—603) Sosoniylar Eroniga qarshi janglar olib borib, gʻarbda oʻz hokimiyatini
kuchaytirdi. Uning oʻgʻli 
Sheguy
 xoqon (610—618) davrida xoqonlik qoʻshinlari jan.gʻarbiy
hududlarda faol harakat yurita boshlaydi. U Eronning shimoliy sharqiy viloyatlariga hujum
uyushtirib, sosoniylar ustidan yirik gʻalabaga erishadi. Uning inisi 
Tun yabgʻu
 (618—630)
xoqonlikning gʻarbdagi nufuzini yanada mustahkamlaydi. U hukmronlik qilgan davrda Turk
xoqonligining chegarasi gʻarb va janubiy gʻarbda, Janubiy-Sharqiy Yevropa dashtlari, Kavkaz,
Volgaboʻyi, Gurgon, Marv, Hind daryosining yuqori havzalari, Shimoliy Hindiston va
Afgʻonistonning aksariyat viloyatlarini oʻz ichiga olardi. Tun yabgʻu gʻarbiy hududlarda
hokimiyatni mustahkamlash maqsadida qarorgohini Shosh vohasining shimolidagi
Mingbuloq mavzesiga koʻchiradi va boshqaruvda islohotlar oʻtkazib qaram oʻlkalarga turkiy
tudun va eltabar unvonli vakillar joʻnatadi.
Qutayba ibn Muslim
boshchiligidagi arab qoʻshinlari 712-yilda Samarqandni egallagan. Isyon
koʻtargan shahar aholisining bir qismini qirib tashlagan. Attabariy keltirgan maʼlumotga koʻra,
samarqandliklar shahriston (ichki shahar)ni arablarga boʻshatib berishga majbur boʻlganlar.
Arablar shahristonda masjid va minbar qurganlar. Mahalliy aholidan tortib olingan
qimmatbaho buyumlar va oltin, kumush bilan bezatilgan sanamlar (xilat ulasnom) ni eritib 10
Varhuman saroyi devoriy rasmlarida tasvirlangan turkiy zodagonlar, Samarqand, 650 yil
Arab xalifaligi tarkibida

---

ming misqol qimmatbaho metall olingan. Buyuk ipak yoʻli asosidagi hududlararo savdo-sotiq
yanada ravnaq topdi. 776—83-yillarda arablarga qarshi Muqanna boshchiligida isyon
koʻtarilgan (qarang 
Muqanna isyoni
).
Arablarga qarshi koʻtarilgan isyonlarni bostirishga faol qatnashgan mahalliy zamindor aholi
vakillari 
IX asr
 20 yillaridan 
Movarounnahr
va viloyatlarini boshqarishga tortildi, masalan,
Samarqandni boshqarish Somoniylar qoʻliga oʻtdi. Oʻsha vaqtdan Samarqand — Somoniylar
davlatining poytaxti boʻldi. 887-yildan birinchi marta somoniylar kumush tangalari
Samarqandda zarb qilina boshladi. Somoniylar poytaxti Buxoroga koʻchirilgandan (889) soʻng
ham Samarqand Movarounnahrning eng katta hunarmandchilik va savdo markazlaridan biri
boʻlib qoldi. XI asrdan Samarqand Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan. Qoraxoniylar davrida
turli oʻlkalarning birlashishi fan va madaniyat rivojiga ham imkon berdi. Bu davrda Samarqand
ham maʼmuriy, ham madaniy markaz sifatida ahamiyati oshib, yanada kengayib, rivojlanib
borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning oʻlka hayotidagi muhim oʻrnini anglab unga
homiylik qilishgan. Buyuk ipak yoʻli asosidagi hududlararo savdo-sotiq yanada ravnaq topdi.
Shu davrda Samarqandda Ibrohim tamgachxon madrasasi va kasalxonasi bunyod etilgan.
[3]
XI asrda Samarqandda 
Shohi Zinda
maqbarasi barpo etildi.
[4]
Keyinchalik xuddi shu yerga
1066-yili Tamgʻach Boʻgʻraxon madrasasi qurildi va unga tutash bir qator turkum majmua
yuzaga keldi. XI-XII asrlarda serhasham bezatilgan boshqa maqbaralar vujudga kela boshladi.
Arxeologlar ulardan bir nechtasini XIV asr inshoatlarining gʻarb tamonidagi yoʻlakdan qazib
topdilar. Ular bezaklari bilan Temur davri maqbaralaridan farq qilgan. Oʻsha davrda ham,
Qusam ibn Abbos maqbarasi «muqqadas» hisoblanib ziyorat qilingan.
Somoniylar va Qoraxoniylar davri
Qoraxoniylar tomonidan asos solingan Shohi Zinda majmuasi

---

Qoraxoniylar hukmronligi davrida 
Umar Xayyom
Samarqandga Nishopurdan Shamsalmulk
saroyiga taklif qilingan. Umar Xayyom Balx va Buxoro madrasalari bilan bir qatorda
Samarqand madrasalaridan birida ham tahsil olgan. Samarqandda u algebra boʻyicha asosiy
asarni yozgan.
Qoraxoniylar davrida Samarqandda Oʻrta Osiyoning taniqli mutafakkiri, olimi, faylasufi, islom
huquqshunosi 
Burhoniddin Margʻinoniy
(1123-1197) yashagan.
Qoraxoniylar davrining Samarqanddagi eng koʻzga koʻringan yodgorligi - XII asrda qoʻrgʻonda
qurilgan Ibrohim ibn Husayn (1178-1202) saroyi. Qazish paytida monumental rangtasvirning
parchalari topildi. Sharqiy devorda sariq chapon kiygan va kamon ushlagan 
turkiy
jangchi
tasvirlangan. Bu erda otlar, ovchi itlar, qushlar va davrga o'xshash ayollar ham tasvirlangan.
[3]
.
Amaliy bezak sanʼati — naqshinkorlik, ganchkorlik va kulolchilik yoʻnalishlari rivojlangan.
Adabiyot yuksalgan. Yusuf Xos Hojibt\nt "Qutadgʻu bilig", Mahmud Qoshgʻariynit "Devonu
lugʻotit turk" kabi asarlari shu davrda yaratilgan.
XI asrda Samarqandni 
Saljuqiylar
bosib olgan. XII asrdan Qoraxitoylarga tobe boʻlgan. 1210-
yildan 
Muhammad Xorazmshoh
 davlati tarkibida. 1212-yil samarqandliklar Xorazmshohga
qarshi isyon koʻtargan.
1220-yil Chingizxon qoʻshinlari Samarqandga bostirib kirib, shaharga oʻt qoʻygan va aholining
koʻp qismini qirgan, qolganlari shaharni tark etib omon qolgan. Bir necha yildan soʻng
Samarqand qayta tiklana boshlagan. XIII asr 2-yarmida Samarqandga kelgan venetsiyalik
sayyoh Marko Polo „Sonmarkon kapa va mashhur shahar“ deb yozgan. Moʻgʻullar
hukmronligi davrida Samarqand Chigʻatoy ulusi tarkibida boʻlgan.