Bunday sementlarning sulfatli suvlar ta'siriga chidamliligi yuqori bo'ladi.
«sement basillalari» suvdagi kalsiy sulfat bilan klinkerdan uch kalsiyli alyuminat
64
boigan sement klinkerida uch kalsiyli alyuminat miqdori 5 % dan oshmasligi
lozim, oddiy sementda esa uning miqdori ba'zan 15 % ga yetadi.
To'rt kalsiyli alyumoferritning gidrolizi natijasida ham uch kalsiyli
gidroalyuminat hosil bo'lishi mumkin. Shunga ko'ra sulfatlar ta'siriga turg'un
bo'lgan portlandsementda alyuminatli tarkibiy qismlarning hammasi 22 % dan ko'p
boimoqligi lozim:
(3CaO • Al
2
O
3
+4CaO • A1
2
O
3
• Fe
2
O
3
).
Portlandsementlarda uch kalsiyli silikat ko'p miqdorda bo'lganda sementning
suv va sulfat ta'siriga turg'unligi kamayadi. Gidroliz vaqtida undan erkin kalsiy
oksid gidrati ajralib chiqadi, bu gidrat juda eruvchan bo'lganligidan betondan
yuvilib chiqib ketadi. Shunga ko'ra, sulfat ta'sirida turg'un portlandsementda uch
kalsiyli silikat miqdori standartda ko'rsatilganidek, 50% dan oshmasligi shart.
Oddiy portlandsement ishlab chiqarish texnologiyasi qanday bo'lsa, sulfat
ta'siriga turg'un portlandsement ishlab chiqarish texnologiyasi ham xuddi shunday.
Sulfat ta'siriga turg'un portlandsement ikki markaga bo'linadi: 300 va 400.
Bu portlandsementdan gidrotexnika qurilishlarida doim namlanib, qurib yoki
muzlab, erib turishi bilan birga sulfatli suvlar ta'siriga ham uchrab turadigan beton
hamda temir-beton konstruksiyalar tayyorlash uchun keng foydalaniladi.
1950- yilgacha O'zbckistondagi sement zavodlari tarkibida alyuminat ko'p
bo'lgan (15 % gacha) portlandsement ishlab chiqarar edi. Bunday sement sulfatli
suvlarga chidamsiz bo'lib, buning asosiy sababi shuki, uch kalsiyli
gidroalyuminatning suvda erigan gips bilan o'zaro ta'sir etishidan kalsiy
gidrosulfoalyuminat («sement basillasi») hosil bo'ladi. U sementtosh g'ovaklarida
kristallanib, toshni yemirib yuborishga harakat qiladi. Demak, klinker tarkibida
uch kalsiyli alyuminat (C
3
A) minerali yo'q bo'lsa, sement sulfatlar ta'siriga bardosh
bera oladi. Lekin klinkerda butunlay uch kalsiyli alyuminatning bo'lmasligi ham
mumkin emas, chunki bu holda sementning qotishi nihoyatda sekinlashib ketadi.
Shuning uchun sulfatga chidamli portlandsement klinkeri tarkibidagi uch kalsiyli
alyuminat miqdori 5 % dan oshmasligi lozim.
Sementning suvdagi korroziyasi ko'p jihatdan klinkerda uch kalsiyli silikat
(C
3
S) miqdoriga bogiiq. Uch kalsiyli silikatning gidrolizi natijasida erkin kalsiy
gidroksid hosil bo'ladi. U betondan yuvilib chiqib ketadi yoki sulfat bilan
reaksiyaga kirishib, gips hosil qiladi. Gips uch kalsiyli alyuminat bilan o'zaro ta'sir
etishadi. Shuning uchun sulfatga chidamli portlandsement tarkibida uch kalsiyli
silikat ham ko'p bo'lmasligi kerak. Lekin u klinker tarkibida juda oz bo'lsa ham
sulfatga chidamli boigan qotayotgan sementda Ca(OH)
2
hosil bo'laveradi. Shuning
uchun, yuvilib ketish korroziyasining oldini olish maqsadida sulfatga chidamli
portlandsementga 15 % gacha gliyej yoki boshqa faol gidravlik qo'shilmalar
qo'shiladi. U Ca(OH)
2
ni yuqorida aytib o'tilganidek, kam eriydigan kalsiy
silikatlarga aylantiradi.
O'zbekistonlik olim, kimyo fanlari doktori, professor I.S. Kansepolskiy
rahbarligida bir guruh olimlar sementlarning sifatini yaxshilash borasida olib
borgan ishlari natijasida, bu sementlarning sulfat suvlariga chidamliligini yanada
oshirish uchun klinker tarkibidagi C
3
A minerali miqdorini ancha kamaytirib, to'rt
kalsiyli alyumoferrit (C
4
AF) mineralining miqdorini oshirish kerakligini
65
aniqladilar. Bunga 2-3 % kolchedan kuyindisini sement xomashyosiga
kuydirishdan oldin qo'shib erishildi va shu bilan birga sementni kuydirish jarayoni
ham tezlashdi. Temir kolchedani katalizator sifatida qo'shilishi mahalliy
sementlarning O'rta Osiyo sharoitida, ayniqsa, yangi o'zlashtirilgan joylarning
quruq va issiq hamda sovuq iqlim, kuchli shamol va sho'r suvlariga chidamli, kam
alyuminatli alyumoferrit portlandsement olish imkonini beradi. Bu sement 1960-
yildan Quvasoy, 1965-yildan esa Ohangaron sement zavodlarida ishlab chiqarila
boshlandi.
O'zbekistonda bunday sement ishlab chiqarishni birinchi bo'lib, texnika
fanlar nomzodi S.T. To'xtaxo'jayev amalga oshirdi. Yuqorida aytilganidek, sulfatli
suvlarga chidamli portlandsement tarkibida C
3
A miqdori 5% atrofida olinib,
bunday sementda C
3
S ko'pi bilan 50% ni tashkil qilar edi. Bu sementning dastlabki
kunlardagi mustahkamligi (markasi) birmuncha past bo'ladi. Silikati ko'p (C
3
S
miqdori 50% dan ortiq) sementning sulfatli suvlarga chidamliligini oshirish
borasida hozir ham izlanishlar olib borilmoqda.
Ba'zi olimlar yuqori asosli, tarkibida alit moddasi ko'p bo'lgan
portlandsementlar qotayotganda zich, mustahkam tarkibiy tuzilma hosil qilgani
uchun ulaming ichiga sulfatli suvlarning singib kirishi kamayib, pishiqroq bo`ladi,
deb hisoblaydilar. Shiming uchun so'nggi yillarda AQSH standartlaridan C
3
S
uchun kiritilgan chegaralash olib tashlangan.
I.S. Kansepolskiy rahbarligida olib borilgan ko'p yillik tajribalar
portlandsement klinkeri tarkibidagi C
3
A miqdorini nihoyatda (1-2 % gacha)
kamaytiriladi va C
3
S miqdori 50% atrofida qoldirilib, sementlar asosligini oshirish
mumkinligi ko'rsatib berildi. Bu ishlar natijasida sulfatli suvlarga chidamli 400
markali, kam alyuminatli alyumoferrit portlandsement olinadi. Dastlab sulfatli
suvlarga chidamli sementlar markasi 300 ga teng edi. Shunday qilib, oldindan
belgilangan mineralogik tarkibli sement Quvasoy xom-ashyosi bazasida sanoat
miqyosida ishlab chiqarila boshladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
