O'zbekistonda sement sanqati

Texnologik  chizma.  Mergel  ohaktosh  portlash  yo'li  bilan  qazib  olinadi  va 

maydalanib, saralanadi, keyin kuydiriladi. 

Ohak  kuydiruvchi  agregat  sifatida  shaxta  yoki  aylanma  pechlardan 

foydalaniladi. Shaxta pechlarda kamida 20 - 40 mm o'lchamda, aylanma pechlarda 

---

 

31 

esa 15 - 20 mm o'lchamdagi ohaktosh kuydiriladi. 

Mergel ohaktoshlarni kuydirayotganda kalsiy oksidi hosil bo'ladi. 

U gil aralashmalar tarkibidagi kislota oksidlari bilan o'zaro birikadi. Shunda kalsiy 

silikatlari,  alyuminatlari  va  ferritlari  hosil  bo'ladi.  Aytib  o'tilgan  o'zaro  birikish 

suyuq fazada emas, qattiq fazalarda sodir bo'ladi. Shuning uchun ham kuydirilgan 

material kesaklanib qolmaydi. 

Gidravlik ohakni kuydirish harorati amalda 800 - 900°C dan 1000°C gacha 

bo'ladi. 1100°C dan yuqori haroratda mahsulot so'nish qobiliyatini yo'qotadi. 

Gidravlik  ohak  ishlab  chiqarishda  dolomitlashmagan  va  dolomit-lashgan 

ohaktoshlar  qo'llaniladi.  Dolomitiashgan  ohaktoshlardagi  MgCO

3

  miqdori  20% 

gacha  boradi.  Bunday  ohaktoshlarni  kuydirayotganda  talaygina  magniy  oksidi 

hosil  bo'ladi.  Magniy  oksidi  esa  kuydirish  harorati  800  -  900°C  dan  ortishi  bilan 

suvga nisbatan faolligini tobora kamaytirib boradi. Bunda magneziya sekin so'nadi 

va  qotib  qolgan  betonda  ham  so'nishni  davom  ettirishi  va  oqibatda  beton  yorilib 

ketishi  mumkin.  Shuning  uchun  ham  dolomitlashgan  mergel  ohaktoshlarni 

yuqorida  ko'rsatilgani  kabi  800-900°C  dan  oshmaydigan  haroratda  shaxta  pech 

yoki aylanma pechlarda kuydirish kerak. 

Shaxta  pech  turida  ishlatiladigan  ohaktoshlar  kimyoviy  tarkibiga  qarab 

tanlanadi.  Ohaktoshlar  dolomitlashmagan  bo'lsa,  xomashyo  bilan  yoqilg'i  aralash 

solinadigan  pechlar  ishlatiladi.  Dolomitlashgan  ohaktoshlar  esa  yoqilg'i  batamom 

yongandan keyin o'txonasi tashqariga chiqarilgan pechlarda yoki ancha tejamli nim 

gaz pechlarda kuydirilgani ma'qui. Aks holda, magniy oksidi kuyib ketadi. 

Tuyilgan  so'ndirilmagan  ohak  olishda  dolomitlashmagan  ohaktoshlarni 

xomashyo  bilan  yoqilg'i  aralash  solingan  pechlarda  kuydirilgani  yaxshi.  Chunki 

mayda tuyilgan holdagi yoqilg'i kuli ohakning gidravlik xossalarini oshiradi. 

Aylanma  pechlar  ishlab  chiqarishning  bu  sohasida  kam  ishlatiladi.  Chunki 

yoqilg'i sifatida ko'mir changini ishlatishga, ko'mir chang tayyorlashni tashkil etish 

uchun  ko'p  mablag'  sarflashga,  shuningdek,  kuydirish  uchun  ancha  ko'p,  ya'ni 

shaxta  pechlarida  kuydirilayotgan  vaqtdagi  12  -  15%  o'rniga  ohak  og'iriligiga 

nisbatan  20%  gacha  shartli  yoqilg'i  sarflashga  to'g'ri  keladi.  Shunga  qaramasdan, 

boshqa  bir  qator  ko'rsatkichlari,  jumladan,  sermehnatliligi  jihatidan  shaxta 

pechlarga qaraganda ancha tejamli kalta aylanma pechlar ishlatiladi. 

Gidravlik  ohak  kuydirishda  shaxta  va  aylanma  pechlarning  ish  unumi, 

taxminan, havoda qotadigan ohakni kuydirish pechlarining ish unumidek bo'ladi. 

Pechdan  olinayotgan  kuydirish  mahsuloti  (so'ndirilmagan  gidravlik  kesak 

ohak  deb  yuritiladi)  hali  bog`lovchi  material  hisoblanmaydi  va  qorishma  hamda 

beton ishlashida undan foydalanib bo'lmaydi. Bog'lovchi modda hosil qilish uchun 

so'ndirilmagan kesak ohak bo'laklari mayda tuyilishi kerak. 

Gidravlik  kesak  ohak  ikki  usulda,  ya'ni  mexanik  yo`l  bilan,  zo'ldirli 

tegirmonlarda  so'ndirish  yo`li  bilan  tuyilishi  mumkin.  Birinchi  usulda  tuyganda 

so'ndirilmagan  tuyilgan gidravlik ohak  (u qo'llanib kelinayotgan standart bo'yicha 

tuyilgan  so'ndirilmagan  ohak  deyiladi),  ikkinchi  usulda  tuyganda  esa  kukun 

holigacha so'ndirilgan gidravlik ohak olinadi. 

10  -  20  mm  gacha  bir  sidra  maydalab  olingan  kuydirilgan  kesak  ohak  shar 

tegirmonlarining  sarflash  bunkeriga  uzatiladi.  Bunkerdan  ta'minlagich  yordamida 

---

 

32 

shar  tegirmoniga  keragicha  solib  turiladi.  Maydalangan  mahsulot  yirik  donalarini 

ayirib tashlash uchun separatorga yuboriladi. Yirik donalari qayta tuyishga, mayda 

donalari esa tayyor mahsulot omboriga yuboriladi. 

Tuyilgan so'ndirilmagan gidravlik ohak germetik berk metall konteynerlarda 

yoki  bitumlashtirilgan  qog'oz  qoplarda  tashiladi.  Idishsiz  jo'natishda  esa  maxsus 

jihozlangan sement tashigich mashinalardan foydalaniladi. 

Kukun  holigacha  so'ndirilgan  gidravlik  ohak  tayyorlash  texnologiyasidan 

ko'rinib turibdiki, yuqorida bayon etilgan texno-logiyadan tubdan farq qiladi. 

Gidravlik  ohak  ham  havoda  qotadigan  ohak  singari  qimmatli  xossaga  ega: 

unga suv ta'sir qilganida, nihoyatda mayda kukunga aylanib ketadi. Biroq gidravlik 

ohak  tarkibiga  kirgan  erkin  kalsiy  oksidigina  so'nish  qobiliyatiga  ega  bo'ladi. 

Uning gil oksidlari  bilan o'zaro  ta'sir  etishish  mahsulotlari,  ya'ni  kalsiy  silikatlari, 

alyuminatlari  va  ferritlari  so'nish  qobiliyatiga  ega  bo'lmaydi.  So'ndirilayotganda 

ular  nisbatan  yirik  va  amalda  suvga  nisbatan  mo'rt,  so'nmagan  zarralar  holida 

qoladi. Ayni vaqtda xuddi ana shu birikmalar mayda tuyilganida ohakka gidravlik 

xossalar  beradi.  Shuni  nazarda  tutib,  so'nmagan  donalari  elanadi,  shar  tegir-

monlarida  maydalanadi.  So'ngra  so'ndirilmagan  ohak  kukuni  bilan  aralashtiriladi. 

Bu usulda ishlab chiqarish jarayoni quyidagi tartibda o'tadi. 

Kuydirilgan  kesak  ohak  dastlab  10-20  mm  gacha  o'lchamda  maydalanadi. 

Kesak  ohak  maydalashdan  oldin  bir  necha  kun  (3-5)  omborda  ushlab  turilgani 

ma'qul.  Shunda  u  havodagi  nam  ta'siridan  qisman  so'nadi,  natijada  navbatdagi 

texnologik jarayonlarni bajarish osonlashadi. 

Maydalangan  mahsulot  so'ndirgich  apparatga  yuboriladi.  Shu  maqsadda 

odatdagi  so'ndirgich  shnek  qo'llaniladi.  So'ndirgich  shnekka  suv  yuborib  turiladi. 

Ohakni kukun holigacha so'ndirish uchun zarur boigan suv miqdori ohakdagi erkin 

CaO  miqdoriga  bog'liq.  Kalsiy  oksidi  ohak  og'irligining  15-25  foiz  miqdorida 

bo'lishi  kerak.  Suv  minimal  nam  so'ndirilgan  mahsulot  hosil  bo'ladigan  miqdorda 

quyilishi zarur. Aks holda gidravlik birikmalar ortiqcha quyilgan suv bilan barvaqt 

o'zaro ta'sir etishib, qisman gidratatsiyalanadi, natijada sifati pasayadi. 

So'ndirgich  shnekda  ohak  batamom  so'nmaydi.  Ohak  undan  so'ndirgich 

siloslarga  yuboriladi  va  bu  yerda  batamom  so'ndiriladi.  Gidravlik  ohak  sekin 

so'nadigan  modda  bo`lgani  uchun  ko'pincha  10-15  kungacha  siloslarda  saqlanadi. 

Issiq  suvni  ishlatish  so'ndirish  jarayonini  ancha  yaxshilaydi.  Shu  maqsadda 

so'ndirgich shnekda ohak bug' bilan namlanadi. Silosdagi massaning isishiga ohak 

gidrattatsiyalanayotgan vaqtda ajralib chiqadigan issiq ham yaxshi yordam beradi.