O`zbekistonda olib boriladigan islohatlarga nazar. O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimi

O‘zbekistonda ijtimoiy sohada amalga oshirilayotgan o‘zgarishlarmazmun mohyati.
Reja:

1.O`zbekistonda olib boriladigan islohatlarga nazar.

2. . O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimirivojlanishi

3. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar

Bugungi kunga kelib mamlakatimiz o’z mustaqil taraqqiyot yo’lining yigirma to’qqiz yilligini nishonladi.

Tarix oldida bu muddat kiprik qoqqanchilik lahzalarga teng davr hisoblanadi. O’tgan yigirma to’qqiz yil mohiyatan yurtimiz tarixida o’ta mas’uliyatli va sharafli davrni tashkil etdi. Shu davr mobaynida har birimizning hayotimizda, mamlakat taqdirida muhim va keskin o’zgarishlar yuz berdi, turmush tarzimiz o’zgarib, o’zligimizni anglay boshladik. Qisqa davr ichida davlat va jamiyat qurilishida, huquqiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda, eng muhimi odamlarimizning ongu-shuurida tom ma’noda yangicha qarash va yangicha fikrlash tuyg’usi shakllanib ulgurdi.

O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyoti, ochiq tashqi siyosatga ega kuchli demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etildi. Istiqlolimizning ilk yillaridayoq, yurtboshimiz yuksak demokratik talablarni hayotimizga to’liq joriy etish, fuqarolik jamiyati barpo qilish, farovon hayotga erishish bir-bir bilan chambarchas bog’liq va uzluksiz davom etadigan jarayon ekanligini ta’kidlab, bunday darajaga ko’tarilish hech qachon osonlikcha kechmasligini uqdirib o’tgan edilar. I.A.Karimov “O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li” risolasida mamlakat mustaqillikka erishgandan so’ng dastlabki yillardagi rivojlanish jarayonlarini tahlil qilib, O’zbekistonda davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o’zagi sifatida 5 ta asosiy tamoyilni belgilab berdilar. Nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan bu dastur yashab turgan fuqarolarning taqdirigina emas, balki ularning kelajak avlodlarining taqdirini ham o’ylab tuzilgan bo’lib, o’sha davrda hukmron bo’lgan yakka hokimlik tizimining illatlarini tezroq bartaraf etish, mamlakatimizni rivojlangan, madaniyatli mamlakatlar darajasiga chiqib olishini ta’minlashni ko’zda tutgan edi. Bu haqiqatan ham Islom Karimov nomi bilan jahonga tanilgan taraqqiyotning o’zbek modeli edi.Taraqqiyotning o’zbek modeli quyidagi tamoyillarga asoslanadi:

birinchidan, iqtisodiy islohotlar hech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, ya’ni iqtisodiyot siyosatdan ustun bo’lishi kerak. SHuningdek, ichki, tashqi va iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur;

ikkinchidan, o’tish davrida davlat asosiy islohotchi bo’lishi lozim. U islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi shart;

uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonunlarga qat’iy rioya etish lozim. Buning ma’nosi shuki, demokratik yo’l bilan qabul qilingan yangi Konstitutsiya va qonunlarni barcha hech istisnosiz hurmat qilishi va ularga og’ishmay rioya etishi lozim;

to’rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat o’tkazish kerak.

beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiyotning ob’ektiv qonun-larini e’tiborga olib, yaqin o’tmishdagi “inqilobiy sakrashlar”siz, ya’ni evolyutsion yo’l bilan puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.

Bozor iqtisodiyotini shakllantirishning evolyutsiya yo’lining tanlab olinganligi o’zining an’anaviy og’ir-bosiqligi, puxta o’ylab qaror qabul qilishga ruhan moyilligi hamda tinchliksevarligi tufayli bir holatdan ikkinchisiga, ayniqsa turmush tarzida, sakrab o’tishga rag’bati yo’q o’zbek xalqining fikrlash tarziga aynan mosdir.

Yana shu narsa ham g’oyat muhimdirki, bozor taraqqiyotining bosqichli jarayoni davlatning tub ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarni ahillik vaziyatida, jamiyatning qo’llab-quvvatlashiga tayanib amalga oshirish imkonini beradi.

Islohotlarning o’zbek modeli bundan oldin yaratilgan va mavjud bo’lgan modellarning birortasini takrorlamagan holda, o’z mohiyati va mazmuni jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’ldi.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida avval-boshdan ana shu nozik jihatga alohida e’tibor qaratildi. Barcha o’zgarishlar va yangilanishlarning markaziga inson va uning manfaatlari qo’yildi. Bugungi kunda ham o’zgarishlar jarayonining mohiyatida islohot – islohot uchun emas, avvalo inson uchun, uning farovon hayoti uchun, degan tamoyil mujassamdir.

Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko’zlangan maqsad yurtimizda istiqomat qiladigan barcha insonlar uchun munosib hayot sharoiti yaratib berish, rivojlangan demokratik mamlakatlar kabi kafolatlangan yuksak turmush darajasi hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga oshirish uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini yaratishga yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi. Iqtisodiy islohotlar esa o’z o’rnida jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy hamda davlat qurilishi sohalaridagi tub islohotlar bilan chambarchas, uzviy bog’liqlikda amalga oshirib kelinmoqda.

Yurtimizdagi bugungi tinch va osoyishta, bunyodkor hayot, barqaror taraqqiyot bunday yondoshuvning naqadar to’g’ri bo’lganini va uzoqni ko’zlaganini tasdiqlab bermoqda. Mas’uliyatli paytlarda, keskin ijtimoiy larzalarga olib keladigan har qanday inqilobiy harakatlarga qarshi, tadrijiy rivojlanish tamoyillariga asoslangan o’z yo’limiz bor va bu yo’ldan hech qachon qaytmaymiz, deb aytilgan qat’iy so’z va mustahkam siyosat bugun ham izchil amalga oshirilmoqda.

O’zbekiston mustaqil taraqqiyot va istiqlol yo’lida, yangi jamiyat, erkin va farovon hayot qurish yo’lida ko’p tajribaga ega bo’layotgan ekan, hech shubhasiz o’zbek xalqi uchun muqaddas va aziz bo’lmish O’zbekiston zaminida yashayotgan va mehnat qilayotgan insonlar uchun muhim bir haqiqat tobora aniq va ravshan bo’lib bormoqda. Bu O’zbekistonning yer yuzida baquvvat asoslarga ega bo’lgan zabardast davlat bo’la olishiga mustahkam ishonchdir.

Kecha Toshkent shahrida O’zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi tashabbusi bilan “Harakatlar strategiyasi va kuchli ijtimoiy siyosat: xalqaro amaliyot va O’zbekiston tajribasi” mavzuidagi xalqaro konferentsiya o’z ishini boshladi.

Anjumanning “Aholini kuchli ijtimoiy muhofaza qilishni tashkil etishda davlatning etakchilik roli” mavzuiga bag’ishlangan birinchi yalpi majlisini O’zbekiston Kasba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi raisi Qudratilla Rafikov olib bordi.

Tadbirda Xalqaro Mehnat tashkiloti, Xalqaro kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, Xalqaro kasaba uyushmalari konfederatsiyasi Umumevropa mintaqaviy kengashi, Xalqaro ish beruvchilar tashkiloti rahbarlari, 30 dan ortiq mamlakatlardan kelgan xalqaro ekspertlar hamda yirik olimlar, O’zbekistonda akkreditatsiyadan o’tgan diplomatik korpus va xalqaro tashkilotlar vakillari, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Rossiya, Afg’oniston, Albaniya, Ozarbayjon, Belarus, Bolgariya, Xitoy, Estoniya, Gruziya, Italiya, Latviya, Litva, Malayziya, Moldova, Nepal, Serbiya, Turkiya, Zambiya kabi davlatlar kasaba uyushma markazlari, shuningdek, mamlakatimiz parlamenti a’zolari, sud hamda huquq-tartibot organlari, vazirlik va idoralar, fuqarolik jamiyati institutlari hamda mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalari xodimlari ishtirok etmoqda.

O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o’rinbosari, Respublika Xotin-qizlar qo’mitasi raisi T. Narbaeva, O’zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi raisi Q. Rafikov, “Taraqqiyot strategiyasi” markazi ijrochi direktori A. Burhonov, Savdo-sanoat palatasi raisi A. Ikramov, O’zbekiston Respublikasi bandlik va mehnat munosabatlari vaziri Sh. Kudbiev hamda boshqalar mamlakatimizda odamlar manfaatlarini ta’minlash, xalqimiz hayotini yanada farovon etish borasida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar yurtdoshlarimiz tomonidan qizg’in qo’llab-quvvatlanayotganini ta’kidladi.

Mazkur anjumanni o’tkazishdan ko’zlangan asosiy maqsad 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi doirasida yurtimizda hayotga izchil tatbiq qilinayotgan mutlaqo yangicha ijtimoiy siyosat mazmun-mohiyatini dunyo jamoatchiligiga etkazish hamda davlat organlari, kasaba uyushmalari, Savdo-sanoat palatasi, shuningdek, fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining aholini ijtimoiy muhofaza etish borasidagi hamkorligi va sherikligi istiqbollarini belgilab olishdan iborat.

Ayni chog’da ushbu tadbir ijtimoiy-mehnat masalalarini hal qilishda bevosita qatnashayotgan ekspertlarning taklif-mulohazalari, tajribalarini konstruktiv muhokama etish, o’zaro fikr almashish uchun xalqaro maydon vazifasini o’tashi bilan ham ahamiyatlidir. O’z navbatida, bu O’zbekistonning xalqaro hamjamiyatga ochiqligini, mazkur yo’nalishda faol, amaliy hamkorlikka, xalqaro hamda chet el tajribasini o’rganish va hayotga keng tatbiq qilishga tayyor ekanligini ham ko’rsatadi.

Harakatlar strategiyasida BMTning uch asos soluvchi chaqirig’i, ya’ni tinchlik hamda xavfsizlik, barqaror rivojlanish va inson huquqlari o’z aksini topganligi ishtirokchilar tomonidan yuqori baholandi. Ushbu tamoyillar hayotda o’z ifodasini topayotgani esa alohida e’tirofga loyiq. Buni O’zbekistonda Davlat byudjeti harajatlarining 60 foizi ijtimoiy sohalar — ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, aholi kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalashga yo’naltirilayotgani misolida ham ko’rish mumkin. Natijada mamlakatda “Inson manfaatlari barcha narsadan ustun” degan ulug’vor g’oya hayotdan mustahkam o’rin egallab, xalqimiz turmush farovonligi yuksalmoqda.

Forumda O’zbekistonda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni yaqqol ko’rsatib beruvchi aniq raqam hamda faktlar ham keltirib o’tildi. Xususan, olib borilayotgan tizimli islohotlar natijasida qishloq aholisi salmoqli yordam olishi bilan birga, turli imtiyozlarga ham ega bo’layotir. Masalan, birgina joriy yilning o’zida mamlakat miqyosida o’tgan yildagiga nisbatan 2 barobar ko’p turarjoylar, shu jumladan, yosh oilalar uchun 1,5 mingga yaqin, nogironligi bo’lgan xotin-qizlarga 3 ming xonadon, shuningdek, harbiy xizmatchilar uchun 100 ta ko’p qavatli uy barpo etiladi. Qishloq joylarda esa barcha qulaylikka ega bo’lgan 20 mingdan ziyod uy-joylar quriladi.

Konferentsiya qatnashchilari tomonidan bunday yangilanishlar bugun hamma sohada yuz ko’rsatayotgani, mazkur jarayonda o’z faoliyatini Harakatlar strategiyasi vazifalari asosida yo’lga qo’ygan O’zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi ham faol qatnashayotgani alohida aytib o’tildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Kasaba uyushmalari Federatsiyasi va Savdo-sanoat palatasi o’rtasida imzolangan Bosh kelishuv, u asosida tuzilgan 100 dan ortiq tarmoq kelishuvlari, 14 ta hududiy kelishuv hamda bevosita korxona, tashkilot hamda muassasalarning 171 mingdan ziyod jamoa shartnomalariga amal qilib kelinayotgani bunga yaqqol dalildir. Mazkur lokal hujjatlar xodimlar va ularning oila a’zolarini ijtimoiy qo’llab-quvvatlashga yo’naltirilgan kompleks tadbirlarni o’z ichiga olgan.

O’zbekiston kasaba uyushmalari ushbu lokal hujjatlarga muvofiq, xodimlarning real daromadlarini bosqichma-bosqich oshirish, mehnat bozorida talab bo’lgan kadrlarni tayyorlash tizimini kengaytirish, ish bilan band bo’lmagan aholi vakillarini kasbga o’qitish hamda qayta o’qitish ishlarida hamkorlik qilib kelmoqda. Shularga mos ravishda aholining ijtimoiy himoyaga ehtiyoji bo’lgan qatlamlari ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini ta’minlashga ko’maklashish, yolg’iz keksalar, pensionerlar, nogironligi bo’lgan shaxslar, imkoniyati cheklangan bolalar, kam ta’minlangan va ko’p bolali oilalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda davlat organlari, ish beruvchilar bilan hamkorlik qilish, bandlikning noan’anaviy shakllarida mashg’ul kishilar hamda ularning oila a’zolari ijtimoiy himoyasiga karatilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ro’yobga chiqarish borasida tizimli sa’y-harakatlar olib borilmoqda.

Shuningdek, kam ta’minlangan hamda ko’p bolali oilalar, pensionerlar, urush va mehnat faxriylarini jamoa shartnomalari hamda kelishuvlari orqali moddiy qo’llab-quvvatlash doimiy e’tiborda bo’lib kelayotir. Xususan, 2017 yilda kasaba uyushmalari tomonidan 3037 nafar mehnat faxriysi tarixiy shaharlar va diqqatga sazovor joylar bo’ylab sayohatlarga olib borildi. Yolg’iz keksalar hamda nogironligi bo’lgan shaxslarning kommunal to’lovlari qoplab berildi. Turli bayramlar munosabati bilan Muruvvat va Saxovat uylarida madaniy-ma’rifiy tadbirlar uyushtirilib, u yerdagilarga maishiy texnika, kiyim-kechak hamda gigienik vositalar berildi. Ayni chog’da jamoa shartnomasi va kelishuvlari orqali ish beruvchilar hamda kasaba uyushmalari mablag’lari hisobidan keksa avlod vakillarini qo’llab-quvvatlash uchun 41,9 milliard so’m mablag’ yo’naltirildi.

Bundan tashqari, kasaba uyushmalari tizimidagi sanatoriylarda 2366 nafar urush va mehnat fronti faxriylari Davlat byudjeti mablag’lari hisobidan sog’lomlashtirilgan bo’lsa, 7385 nafar ishlovchi pensioner hamda kasaba uyushma a’zolarining ota-onalari va 344 nafar ishlovchi pensioner imtiyozli asosda ana shunday imkoniyatdan foydalandi.

Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yilida kasaba uyushmalari hamda nodavlat notijorat tashkilotlari vakillari tomonidan Qoraqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Samarqand, Sirdaryo va Xorazm viloyatlaridagi 2 million 160 ming xonadon ahvoli, odamlarning turmush tarzi o’rganildi. Shu jarayonda aholini qiynab kelayotgan qariyb 650 mingta muammo aniqlanib, 556,5 mingtasini hal etish bo’yicha chora-tadbir ishlab chiqildi. O’tgan yilning mart-aprel oylarida kam ta’minlangan hamda ehtiyojmand oilalarni qo’llab-quvvatlashga qaratilgan xayriya aktsiyasi doirasida 3280 nafar bolaning sunnat va 616 ta yosh oilaning nikoh to’ylari o’tkazilishiga bosh-qosh bo’lindi.

Konferentsiyada O’zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi tomonidan 2017-2018 yillarda aholining kam ta’minlangan qatlamlarini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan qator manzilli dasturlar ijrosi muvofiqlashtirib kelinayotgani xususida ham so’z yuritildi. Misol uchun, kasaba uyushmalari ishchi guruhlari tomonidan shakllantirilgan ro’yxatlar asosida hunarmandchilik hamda tadbirkorlik yo’nalishlarini ochish, shaxsiy tomorqa uchastkasini va chorva mollari yoki parranda xarid qilish yo’nalishlari bo’yicha oilasining iqtisodiy ahvolini tiklash istagini bildirgan minglab kam ta’minlangan oilalarga imtiyozli kreditlar ajratilishiga ko’maklashildi. Yuzlab kam ta’minlangan oilalar uy-joyi ta’mirdan chiqarildi, minglab oilalarga maishiy texnikalar olib berildi, ehtiyojmand oilalardagi bemorlarga esa salomatligini tiklashlari uchun moddiy ko’mak ko’rsatildi. Joriy yilda ham ushbu yo’nalishdagi ishlar jadal davom ettirilayapti.

Aholini dori-darmon vositalari bilan ta’minlashdek mas’uliyatli ishda ham kasaba uyushmalarining munosib ulushi bor. Bugungacha chekka tumanlar hamda qishloqlarda 2 mingdan ortiq ijtimoiy dorixonalar ishga tushirilib, odamlarning og’iri engil qilingani buning bir misolidir.

Shulardan kelib chiqib, tadbirda bu borada to’plangan boy tajribani nafaqat dunyo jamoatchiligiga etkazish, balki ularni boshqa davlatlar amaliyotiga tatbiq qilish yuzasidan fikr-mulohazalar bildirildi. Ijtimoiy muloqotni kuchaytirish, kuchli ijtimoiy himoya yo’nalishida hamkorlikni kengaytirish, barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish masalalari ham atroflicha muhokama etildi.

Xalqaro konferentsiyada ishtirokchilarga Xalqaro Mehnat byurosi bosh direktori Gay Reyder va Xalqaro kasaba uyushmalari Konfederatsiyasi Bosh kotibi Sharan Barrou tomonidan yo’llangan videomurojaat namoyish qilindi.Birinchi yalpi majlisdan so’ng konferentsiya ishi 4 ta sektsiyada davom etdi. Ularda aholining real daromadlari hamda bandlik darajasini oshirish, ijtimoiy himoyasi va sog’lig’i muhofazasi bo’yicha davlat tizimini takomillashtirish, xotin-qizlar ijtimoiy-siyosiy faolligini kuchaytirish, arzon uy-joylar qurish, yo’l-transport, muhandislik-kommunikatsiya, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish hamda modernizatsiyalash bo’yicha maqsadli dasturlarning bajarilishi va ta’lim hamda yoshlarga oid davlat siyosati: milliy, xorijiy va xalqaro tajriba masalalari tahlil qilinib, o’zaro fikr almashildi.

Konferentsiyada O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoshlar siyosati masalalari bo’yicha Davlat maslahatchisi — O’zbekiston yoshlar ittifoqi Markaziy Kengashi raisi 
Q. Quronboev, O’zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o’rinbosari Q. Akmalov ishtirok etdi.

O’zbekistonda demokratik islohotlar amalga oshirilayotgan hamda bozoriqtisodiyotiga o’tilayotgan bir davrda ijtimoiy muammolarga alohida e’tiborqaratilmoqda. o’zbekistonnning o’z tiklanish va taraqqiy etish yo’liga asoslangantamoyillardan biri ham bu kuchli ijtimoiy siyosatdir.Kuchli ijtimoiy siyosat deganda “o’zbekistonning har bir fuqarosi millati,dini va e’tiqodidan qat’iy nazar shaxs sifatida shakllanishi, o’z qobiliyatininamoyon etishi, hayotini yanada farovon, munosib, ma’naviy boyroq qilishiuchun”1 zarur sharoitlarni yaratishga qaratilgan aholini ijtimoiy himoyalashbo’yicha ijtimoiy kafolat va choralarning ta’minlanishi tushuniladi. Fuqarolarganatijali ijtimoiy ko’makni ko’rsatish imkonini beruvchi aholini ijtimoiy himoyalashtizimining vujudga kelishi ushbu yillardagi ijtimoiy siyosatning tabiiy yutuqlaridanbo’lib hisoblanadi. Mustaqillik yillari mobaynida mavjud real iqtisodiy va demografik vaziyatniinobatga olgan holda bozor iqtisodiyoti sari bosqichma bosqich o’tish asnosidaaholini ijtimoiy himoyalash mexanizmi yaratildi. Dastlabki bosqichlarida bubarcha aholini ijtimoiy himoyalanishini ta’minlovchi yo’li bo’lib, u o’z o’rnida insonlar hayoti darajasining keskin ravishda tushib ketishini oldini olish,mamlakatda turg’unlikni saqlab qolish imkoniyatini berdi. Islohotlarningchuqurlashib borishi barobarida aholiga manzilli yordam ko’rsatilishiga kattae’tibor qaratildi. Barcha nafaqa va yordam trurlari oilalarga berila boshlandi, bundaasosiy e’tibor kam ta’minlangan oilalar, qariyalar va bolalarga qaratildi. Aholiningturli qatlamlariga differensial yondoshish zamonaviy ijtimoiy himoya tiziminingo’ziga xos tomonlaridan biridir. O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimirivojlanishining zamonaviy bosqichi barqaror iqtisodiy o’sish, aholi hayotitarzining sifat jihatidan yaxshilanilishiga asoslangan. Hozirgi davrda aholiningbandligini va xususan tad birkorlik O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021-yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yichaHarakatlar strategiyasi. faoliyatini rivojlantirish orqali iqtisodiy faolliginirivojlanishi ijtimoiy himoyalashning asosi bo’lib xizmat qiladi.

Jahonda amalga oshirilayotgan adolatli jamiyatni barpo etishdagi o’rnini va ahamiyatining ortib borishi bilan belgilanmoqda. “Bugungi kunda ijtimoiy hayot sohasidagi salbiy holatlarni bartaraf etib, odamlar turmush darajasining keskin pasayib ketishiga yo’l qo’ymasdan, aholining himoyaga muhtoj qatlam va guruhlarini ijtimoiy muhofazasini ta'minlagan holda, O’zbekistonda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni va fuqarolar totuvligini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldik.”( qarang: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning to’qizinchi sessiyasidagi (2002 yil 29-30avgust) ma'ruzasida bayon etilgan asosiy vazifalar va qoidalarni keng yoritish bo’yicha tashkiliy-ma'rifiy tadbirlar Dasturi. –T.: O’zbekiston, 2002. B.10) Darhaqiqat, bozor munosabatlariga o’tish davrida mamlakatimizda kuchli ijtimoiy himoya tizimi shakllantirildi va hozirda uni takomillashtirish muhim masala bo’lib qolmoqda. Bugungi kunda ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda sifat jihatdan yangi bosqichga o’tish ehtiyoji paydo bo’ldi. Shu munosabat bilan aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning zamonaviy tizimi shakllantirilmoqda.

Mutafakkir adolat g’oyasini jamiyatning asosiy davrlariga tadbiqan qarab chiqqan. Bunda u insoniyat jamiyatining kelib chiqishida tabiiy ehtiyojlar yotishini, bu ehtiyojlarni uyg’unlashtirish esa adolat tuyg’usini shakllantirishini ta'kidlagan edi. Sharq mutafakkiri Konfutsiyning g’oyalarini davom etirgan holda Forobiy «adolat» tushunchasi insoniyatning ma'rifiy davriga to’g’ri kelganligini ta'kidlaydi. Bu davrda xususiy mulk o’rnatiladi va u kishilarning o’zaro tengsizligini keltirib chiqaradi. Shunisi muhimki, teng taqsimlashni ifodalagan adolat tushunchasi endi mulk ta'sirida tengsizlikni ifoda eta boshlaydi. Bu tushunchaning o’zi xususiy mulkni o’rnatishda ishtirok etadi.

Demak, adolat to’g’risidagi tasavvurlar insoniyatning oddiy egalitarizm, ya'ni barcha baravar bo’lgan holdagi darajasidan yuqori ko’tarila borishi natijasida yanada to’laroq shakllana borgan. Tenglashtiruvchi qoida bo’lgan, zo’rlikni aks zo’rlik bilan muvofiqlashtiruvchi vosita sifatida da'volar tengligini o’rnatib kelgan «adolat» tushunchasi xususiy mulkka asoslangan jamiyatda yangicha mazmun kasb eta boshlagan. Endi jamiyat ijtimoiy munosabatlarni muvozanatga keltirishning yangi tizimiga muhtojlik seza boshladi. Yuz bergan ulkan ijtimoiy o’zgarishlar kishilar ongida, dunyoqarashida, siyosiy-huquqiy fikrda, axloqiy normalarda ijtimoiy adolat g’oyasining uzil-kesil shakllanishiga olib kelgan. Bu haqda Sharqning boshqa bir mutafakkiri – Abu Ali ibn Sino qiziqarli fikrlarni bayon qilgan. Uning fikricha, o’zaro bog’liqlik va almashuv jarayonida insonlar bir-birlarini qandaydir muhtojlikdan holi etadilar. Buning uchun insonlar o’rtasida o’zaro kelishuv zarur bo’lib, bu kelishuv tufayli adolat qoidalari va qonunlari o’rnatiladi.

Ijtimoiy hayotda adolatparvarlikni qat'iy turib himoya qilgan ta'limotlardan biri tasavvuf falsafasidir. Tasavvuf namoyondalari boshqa sharq mutafakkirlari singari o’z umidlarini ma'rifatli va odil shohga bog’laydilar, u orqali barcha ijtimoiy illatlarni bartaraf etish mumkin, deb hisoblaydilar.

Tasavvuf namoyondalari hokim va xalq, shoh va saltanat munosabatlarida donolik bilan adolatli ish tutish, davlatni adolatli qonunlar orqali boshqarish, qabul qilinayotgan tadbirlarning xalq tomonidan qo’llanishi kabi ijtimoiy muammolarni ko’taradilarki, bu xalqparvar tuzum ideallarini ulug’lashtirdi.

Tasavvufning ko’pgina namoyondalari shohlar, hokimlar, amaldorlardan adolatni kutib o’tirmay, o’z amaliy faoliyatlarida unga amal qilish bilan o’rnak bo’lganlar. Hasan Basriy, Abdulla Ansoriy, Abdulhasan Haraqoniy, Bahouddin Naqshband, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Xo’ja Ahror Valiy, Mahdumi A'zam Kosoniy ko’pincha shoh va hokimlar adolatsizliklariga qarshi chiqib, mazlumlarni dadil himoya qilganlar, haqiqat uchun kurashganlar.

Sharq mut afakkirlari adolatni asoslashda lirik-ruhiy, ma'naviy-axloqiy jihatdan yondashganlar. Zero, sharqona jamiyatlarda azaldan adolat tushunchasiga hamohang tarzda «haq», «me'yor», «haqiqat», «burch» tushunchalari qadrlanib kelingan. Shuningdek, jamoa manfaati, oiladagi tartib-intizom, e'tiqod va ma'naviylik yuqori baholangan.

G’arb mutafakkirlari esa ko’proq huquqiy, amaliy, kundalik hayot muammolari nuqtai nazaridan fikr yuritganlar. Shuning uchun ham Sharqdagidan ancha farqli tarzda «erkinlik», «teng huquqlilik», «erk» tushunchalariga ko’proq darajada ahamiyat berilgan. Shu bilan birga individualizm, individning tartib-intizomi, huquq adolatga olib boruvchi vositalar sifatida qadrlanadi, ma'naviylikdan ham ko’ra ratsionalizm mustahkam o’ringa ega bo’lgan.

2-savol. Prezident I.A. Karimov ta'kidlaganidek, biz shunchaki demokratik davlat emas, balki adolatli demokratik davlat qurishga intilyapmiz. Adolatga intilish - xalqimiz ma'naviy - ruhiy dunyosiga xos eng muhim xususiyat. Adolatparvarlik g’oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimiga singib ketishi, ijtimoiy ko’maklashuv mexanizmida o’z aksini topishi kerak.(qarang: Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3. -T.: O’zbekiston, 1996. B. 355.) Darhaqiqat, O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat va bozor iqtisodiyotiga asoslangan fuqarolik jamiyatini barpo etishda adolat omili muhim o’rin tutadi. Shu ma'noda adolat tushunchasi, uning erkinlik, demokratiya va barqaror taraqqiyot g’oyalari bilan mushtarak jihatlari bugungi kunda ham zamonaviy mazmun kasb etmoqda.

Lekin tarixan oladigan bo’lsak, ijtimoiy adolat g’oyasi insoniyatning butun tarixi orqali o’tib kelgan. Shu bilan birga jamiyatni adolatli tashkil etish orzusi va uning hayotdagi haqqoniy mavjudligi o’rtasida doimo ziddiyat bo’lib kelgan. Shunga qaramay uni «naqd qilib qo’yishga» urinish to’xtamagan. Shu nuqtai nazardan insoniyat tsivilizatsiyasining butun tarixi ijtimoiy adolatni kengaytirish tarixi hamdir. Albatta, Sharq va g’arb jamiyatlaridagi bu kabi qadriyatlar bir-biriga zid emas, ular o’zaro uyg’unlikda umuminsoniy qadriyat darajasida jamiyat hayotida ijtimoiy adolat qoidalarining barqaror bo’lishiga xizmat qiladi. Sharq va g’arb an'analarida asrlar davomida shakllanib kelgan bu kabi tushunchalar hamda qadriyatlar mustaqillik davrida jamiyatimizda umuminsoniy g’oyalar sifatida qayta shakllanishi shu jihatdan katta ahamiyatga ega. Zero, bu jamiyatimizda insonparvarlik, birdamlik, inson erki va mas'uliyatini manfaatlar uyg’unligi, qonun ruhi va demokratiya qadriyatlari asosida amalga oshirishga va shu tariqa ijtimoiy adolatni mustahkamlashga xizmat qiladi.

Umuman, mustaqillik davrida odamlarimiz ongida ijtimoiy adolatning yangicha tushunchasining shakllanishi mamlakatimiz kelajagi va islohotlar muvaffaqiyati garoviga aylanmoqda. Adolatli jamiyat qurish haqidagi umuminsoniy orzular va qarashlarni yangi jamiyat barpo etish manfaatlariga bo’ysundirish muhim amaliy masala bo’lib turibdi. Biz barpo etayotgan jamiyat insonparvar bo’lmog’i zarur. Bunda demokratik modellarni ko’r-ko’rona ko’chirib olmasdan, balki ilg’or demokratik jamiyatlar tajribasini tanqidiy o’rganish asosida fuqarolik jamiyatini qurish ehtiyojlariga xizmat qildirish talab etiladi.

Aholining yordamga eng muhtoj qatlami - bolalar, yolg’iz qariyalar, nogironlarga ijtimoiy yordam ko’rsatish va ularni qo’llab-quvvatlash ishlarini aniq mo’ljalli tarzda amalga oshirish zarur. Shu bois, islohotlarning hozirgi bosqichida ijtimoiy yordam tizimini takomillashtirish, aholini ijtimoiy himoyalashning ta'sirchan mexanizmini shakllantirish davom ettirilmoqda. Muayyan moddiy yordam aniq oilalarga etib borishi, jamiyatning ijtimoiy zaif qatlamlariga mo’ljallangan tabaqalashtirilgan yordam bo’lishi va haqiqatan ham bunday yordamsiz kun kechirolmaydiganlarga borib tegishi lozimligini hayotning o’zi ko’rsatmoqda.

Hozirgi paytda aholining ijtimoiy zaif qatlamlariga davlat tomonidan shunchaki moddiy yordam ko’rsatishgina emas, balki jamiyat a'zolarining aksariyat qismini ehtiyoj va manfaatlarini qondirish va ro’yobga chiqarishda avvalo, ularning o’z tashabbusi, intilishi va mas'uliyatini kuchaytirish asosidagi ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish vaqti etdi. Aynan shu ma'noda ijtimoiy sohada amal qilib kelayotgan ustuvor tamoyillar, xususan, qonun ustuvorligi, islohotlarni bosqichma-bosqich joriy etish, kuchli ijtimoiy siyosat kabi tamoyillar ijtimoiy himoya tizimini rivojlantirishda muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.

Har qanday demokratik jamiyat ma'lum ma'noda ijtimoiy asoslarni birlamchi manba sifatida qabul qiladi. Ijtimoiy asoslari bo’lmagan jamiyat o’z taraqqiyotida sobit bo’la olmaydi. Shu ma'noda demokratik jamiyat taraqqiyoti uchun kuchli ijtimoiy himoya va adolat tamoyillari muhimdir.

Umumiy ma'noda ijtimoiy himoya demokratik huquqiy davlat tomonidan fuqarolar, turli jamoalarning huquqlarini ta'minlash bilan cheklanib qolmay, ulardan amalda foydalanishni kafolatlash, amalga oshirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib berishni anglatadi. Ya'ni, insonlar davlat uchun emas, davlat xalq uchun xizmat qiladi‚ bu inson va uning qadr-qimmatiga hurmat deb baholanadi.

3-savol.«Ijtimoiy himoya», «ijtimoiy adolat» tushunchalarining shakllanib borishi insoniyatning demokratik tafakkuri bilan bog’liqdir. Xususan, Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri» asarida ifodalangan fozil jamiyat g’oyasi bugungi kundagi demokratik jamiyat kontseptsiyasiga hamohangdir.

Forobiyning fozil jamiyat kontseptsiyasiga ko’ra, baxt-saodatga intiluvchi jamiyatda qonun ustuvor bo’lib, butun ijtimoiy hayot ana shu ustuvor tamoyil asosida tuziladi. Shu ma'noda fozil jamiyatda avvalo erkinlik mavjud bo’ladi. Unda adolat, erkinlik va tenglik tushunchalari kun tartibida bo’lib, bu me'yorlar fozil jamiyatning asosi bo’ladi. Shu bilan birga, Forobiy fikricha, jamiyat davlat bilan kuchlidir. U etuklashgan sayin o’z a'zolarini himoyaga ola boradi. Shuni ham alohida aytish kerakki, agar o’tmish mutafakkirlari ijtimoiy kafolatlanish uchun inson faolligi masalasini ilgari surgan bo’lsalar, Forobiy qarashlarida insonni ijtimoiy kafolatlashda jamiyatning roli alohida uqtirila boshlandi. Demak, jamiyat ham himoya vositasi bo’lishga mas'ul, degan g’oya ilgari surilgan.

O’zbekistonda kuchli ijtimoiy himoya muammolari siyosat darajasiga ko’tarildi. Buning uchun esa dastavval qonunlar tizimi yaratildi, keskin tabaqalanishdan xoli bo’lgan mulkdorlar sinfi shakllantirila boshlandi, shu asosda iqtisodiy taraqqiyot inson manfaatlariga yo’naltirilayapti. Bir so’z bilan aytganda, «davlatning ijtimoiy tizimi bilan xalq ehtiyojlari o’rtasidagi jarlik» bartaraf etildi. Shu bilan birga bugungi kunda mamlakatimizda insonning jamiyatdagi o’rnini anglashi, o’zini-o’zi tarbiyalay olishi va o’zini-o’zi taraqqiy ettira olishiga mas'uliyatining kuchayib borishi ijtimoiy himoya tizimini azaliy jihatdan mustahkamlashga ko’maklashishi zarur.

Demokratik jamiyatning mohiyati shundaki, adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qamrab oladi. Jamiyatda mulkiy jarayonlarning ob'ektiv o’zgarishi yuz berayotgan bir paytda jamiyatning keskin tabaqalanishiga, ya'ni oshib-toshib ketgan boylaru kambag’al-qashshoqlarga bo’linib ketishiga yo’l qo’yilmaydi. Shu ma'noda ijtimoiy himoya muhofazaga muhtojlarni davlat himoyasiga olishdir. Shu bilan birga, ijtimoiy himoya insonning jamiyatdagi munosib o’rnini belgilovchi va faolligining yuksalishini ta'minlovchi asosiy ko’rsatkichdan biriga aylanadi.

XXI asr boshlarida demokratik tamoyillarning ustuvor kelishi ko’zga tashlanadi. Ijtimoiy himoya tizimi ham hozirgi zamon davlatchiligining o’ziga xos demokratlashuvidagi asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qilmoqda. Jamiyatning kam ta'minlangan tabaqalarini ijtimoiy himoya qilish tamoyili hozirgi zamon taraqqiyot konoepoiyasida yangicha yo’nalishdir. Ma'lumki, hatto barqaror demokratik taraqqiyotga erishgan bugungi Evropa mamlakatlari ham o’z vaqtida bunday amaliyotni chetlab o’tgan edilar. O’zbekistonda esa ushbu tamoyilni amalga oshirish uchun hukumat dasturlari ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Bu islohotlarni yanada kengaytirish uchun zarur edi. Hozirda, aytish mumkinki, O’zbekiston ijtimoiy siyosatida ana shu aniq natijaga erishildi. Bu real yo’nalishga ega bo’lgan amaliy bosqichdir. Ijtimoiy islohotlar konoepoiyasi jamiyatda barqarorlik va xavfsizlik tizimining mustahkamlanishiga qaratildi. Natijada O’zbekiston ijtimoiy siyosatida barqaror o’zgarishlarga erishildi. Jahon ekspertlarining xulosalariga ko’ra, aynan ushbu konoepoiya O’zbekistonning ijtimoiy taraqqiyot bosqichiga kirishiga asos bo’ldi. Xususan, yaqinda BMTning YuNISEF tashkiloti tomonidan turli davlatlarning ijtimoiy rivojlanishi bo’yicha e'lon qilgan qiyosiy tadqiqot natijalari ham fikrimizni tasdiqlaydi.

O’zbekistonda yuritilayotgan ijtimoiy siyosatdagi o’zgarish jamiyat tabaqalarining manfaatlarini himoya qilishda amaliy ahamiyat kasb etishi zarur. Aynan ushbu ijtimoiy talab bajarilsagina, O’zbekistonda amalga oshirilayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning asoslaridan biri - ijtimoiy totuvlik saqlanadi.

Ijtimoiy totuvlik ustuvor bo’lgan jamiyatdagina kuchli ijtimoiy siyosat yuritish uchun imkoniyat yaratiladi. Ammo ijtimoiy totuvlik o’z-o’zidan kelib chiqmaydi. Zero, har qanday jamiyatda turli ijtimoiy tafovutlarning bo’lishi tabiiy holdir. Mutaxassislar fikricha, bu ijtimoiy tafovutlar quyidagi guruhlar o’rtasida ma'lum ma'noda ijtimoiy farqlarning mavjudligida o’z ifodasini topadi:

-boylar va kambag’allar orasida;

-ko’p millatli davlatlarda aholining etnik guruhlari orasida;

-aholining diniy guruhlari orasida;

-markaz va mintaqalar orasida;

-erkaklar va ayollar orasida;

-turli avlodlarga mansub odamlar orasida.

Bu tafovutlar O’zbekiston jamiyatida ham ko’zga tashlanadi. Shu sababli imkon qadar aytib o’tilgan tafovutlar ko’rinishini kamaytirish borasida chora-tadbirlar amalga oshirilib borilishi ijtimoiy siyosatning maqsadlaridan biridir.

4-savol.O’zbekistonda islohotlar boshlangan dastlabki yillardayoq, kuchli ijtimoiy himoya tizimini yaratishdan maqsad, insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat, deb belgilangan edi. Mamlakat prezidenti I.A.Karimov «O’zbekistonning o’z yangilanish va taraqqiyot yo’liga asos bo’lgan eng muhim qoidalardan biri bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy siyosatni o’tkazishdir» (qarang: Kariiov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. Vatan sajdagoh kabi iuqaddasdir. T.3. -T.: O’zbekiston, 1996. B. 355.)

Albatta, ijtimoiy himoya tizimining rivoji mamlakat iqtisodiyotining ahvoliga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Avvalo, nodavlat sektorining muayyan darajada taraqqiy etishi, mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar mavqeining mustahkamlanishi iqtisodiy rivojlanish uchun tayanch va asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Bu esa o’z navbatida ijtimoiy siyosatning real amalga oshishi uchun zamin yaratadi, ijtimoiy himoya tizimining yanada takomillashib, zamon talabiga mos bo’lib borishiga olib keladi. Bu hol O’zbekiston ijtimoiy siyosatining tadrijiy shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki, ijtimoiy himoyaning davlat siyosatidagi o’rni g’oyat muhimdir. Buning bir qancha sabablari bor.

Birinchidan, O’zbekiston agrar mamlakat bo’lib, uning ko’pgina hududlarida ishlab chiqarishning texnologiyalashuvi endigina oyoqqa turmoqda;

Ikkinchidan, mamlakat aholisining 65% qishloqda yashaydi. Agrar sohaning yaxshi rivojlanmaganligi aholining bu qismi orasida himoyaga muhtoj oilalarning ko’pligiga sabab bo’ladi. Bu esa o’z navbatida ularni ijtimoiy himoyalash vazifasini qo’yadi.

Uchinchidan, mamlakat aholisi orasida yoshlar katta salmoqqa ega, bu esa yoshlarni ijtimoiy himoya tizimi orqali muhofaza qilishni talab etadi.

Ijtimoiy adolatning mohiyati har bir shaxs o’z qobiliyati va imkoniyatlarini namoyon qila olishi uchun to’liq imkoniyatlar yaratish, bunda ularning farovon turmush kechirishlariga erishish jarayonida to’liq namoyon bo’ladi. Kishilarning jamiyatdan olayotgan ulushlari (ish haqi, daromadlari, mukofotlari, unvonu mansablari) ularning jamiyat rivojiga qo’shayotgan hissalariga (mehnati, qobiliyati, zakovati, alohida xizmatlari, sarmoyasi va h.k.) mos kelishi shu ma'noda inson rivoji imkoniyatlariga bog’liq.

Albatta, inson faqat non bilan tirik emas. Inson taraqqiyotini hayot darajasigina emas, hayot sifati ham belgilaydi. Hayot sifati esa inson yashaydigan, mehnat qiladigan va bo’sh vaqtini o’tkazadigan sohalarda shakllanadi. Ijtimoiy infrastruktura inson hayotida kuchli ta'sirga ega. Sog’liqni saqlash shunday sohalardan biridir. Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab prezidentimiz tashabbusi bilan «Sog’lom avlod uchun» umumxalq harakati boshlangan edi. Sog’lom va barkamol avlod uchun kurash mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi va o’zining natijalarini bera boshladi.

2003 yilda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining bajarilishi, akademik litsey va kasb-hunar kollejlar moddiy texnika bazasini mablag’ bilan ta'minlash va rivojlantirish Dasturi doirasida 133,9 mlrd. so’m mablag’ sarflanib, 5,2 ming o’quvchiga mo’ljallangan o’nlab akademik litseylar, o’quvchilarga mo’ljallangan yotoqxonalar, 86,6 ming o’quvchiga mo’ljallangan 114 kasb-hunar kollejlari qurildi. Bugungi kunda ularda yoshlar ta'lim va tarbiya olishmoqda.

Insonning jamiyatga foyda keltirishi ko’p jihatdan uning hayoti qanday ta'minlanganligiga bog’liq. Dastavval, har bir oila o’z turar joyiga ega bo’lishi kerak. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash, qishloq joylarni gazlashtirish kabi murakkab muammolarning hal qilib borilishi ham insonga munosib hayotni ta'minlashga qaratilgandir.

Narxlarni erkinlashtirish, savdo tizimi va maishiy xizmat sohasining bir maromda xususiylashtirib borilishi ham inson manfaatlariga zid kelmaydigan tarzda amalga oshirilishi lozim. Iste'mol mollarining ko’pini o’zimizda etishtirishni ta'minlash uchun mahalliy ishbilarmonlarga har tomonlama yordam ko’rsatish, yangi ish o’rinlarini tashkil etish, qishloq joylarda savdo shaxobchalari va maishiy xizmat muassalarini ko’plab barpo etish ana shu maqsadlarga olib boradigan yo’ldir. O’zbekistonda xususiylashtirish jarayonlarining borishi va xo’jalik yurituvchi sub'ektlarining mulkchilik shakllari bo’yicha tarkibi, iste'mol mollarini ishlab chiqarish sohasidagi o’zgarishlarlar ana shunday yo’nalishga ega.

Hozirgi zamonda aholini ijtimoiy himoya qilishning qator modellari mavjud. Ulardan biri Skandinaviya mamlakatlarida (Finlyandiya, Shveoiya) qo’llanilayotgan sooial-demokratik model bo’lib, bunday modelga ko’ra davlat ijtimoiy himoyaning barcha mas'uliyatini o’z zimmasiga oladi.

Neoliberal modelga ko’ra esa (AQSh) ijtimoiy himoyaning aksariyat qismini tadbirkorlar va kasaba uyushmalari bajaradilar.

Neokonservativ modelga ko’ra (Germaniya) ijtimoiy himoya davlat kafolatlari javobgarligida xususiy tadbirkorlar va davlat federal byudjeti asosida olib boriladi.

O’zbekistonda ijtimoiy ta'minot asosan davlat byudjeti hisobidan tashkil etilgan bo’lib, bu tizim qator rivojlangan chet el davlatlarining ijtimoiy tizimidan qolishmaydi.

Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy yordamdan tashqari respublikamizda norasmiy ijtimoiy yordam ko’rsatishning an'anaviy qadriyat turlari ham mavjudki, ularning negizini qarindoshchilik, qo’shnichilik, mahallachilik, yoru birodarchilik yordamlari, ya'ni xalqimizning milliy urf-odatlari tashkil etadi. Mahalliy idoralar, korxonalar, jamoa va xo’jaliklar hamda boshqa tadbirkorlik tashkilotlaridan fuqarolar pensiyasiga qo’shib berilayotgan qo’shimchalar, muhtojlarga ko’rsatilayotgan otaliq yordamlari, bayram va Hayit kunlari bemorlarni ziyorat qilish, turli xayr-ehsonlar ham milliy urf-odatlarimizning zamonaviy ko’rinishlaridir. Bulardan tashqari, ijtimoiy yordam ko’rsatishda nodavlat jamoat birlashmalari va xayriya tashkilotlari ham ishtirok etmoqda.

Albatta, muammolar ham mavjud. Jahon tajribasi bilan qiyoslaganda, avvalo, mehnatkashlar manfaatlarini himoya qiladigan nodavlat tashkilotlar faoliyatini qayta ko’rib chiqish lozim. Xususan, kasaba uyushmalari rivojlangan mamlakatlarda xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilish uchun korxona egalariga, ish beruvchilarga doimo ta'sir o’tkazib keladilar. Bizda esa hali bunday tajriba mavjud emas. Birinchi navbatda jamoat tashkilotlari‚ xususan kasaba uyushmalari faoliyatini tubdan yaxshilash‚ ularni mehnatkashlar manfaatlarini himoya qiluvchi kuchga aylantirish bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda.

5-savol. Mamlakatimizning ijtimoiy himoya tizimi rivojini umumiy tarzda qarab o’tish o’rinlidir. Ma'lumki, 1991 yilda sobiq totalitar tuzum inqirozga uchragach, uning o’rnida vujudga kelgan yangi mustaqil mamlakatlar demokratiyaga asoslangan jamiyat barpo etishda turli yo’llarni tanladilar.

Birinchisi, Evropa va Amerika davlatlari tajribasida sinab ko’rilgan “falaj qilib davolash” yo’li edi. Ko’pgina mamlakatlar ushbu «tezkor» yo’lni tanladi. Bu mamlakatlarda mustahkam qonunlar majmui ishlab chiqilmasdanoq, jamiyatni keskin tarzda demokratlashtirishga o’tildi. Oqibatda bu o’z navbatida ko’plab murakkab muammolarni keltirib chiqardi.

Ikkinchi yo’l - jamiyatni bosqichma-bosqich isloh qilib borish yo’li bo’lib, bunda O’zbekiston tashabbuskor bo’ldi. O’zbekistonda avval qonunlar majmui yaratildi, so’ng bozor infrastrukturasi tizimini shakllantirishga e'tibor qaratildi va iqtisodiyotni isloh qilishga kirishildi. Natijada jamiyat keskin ijtimoiy larzalarni chetlab o’tdi. Bu birinchi navbatda ijtimoiy himoya tizimiga ham tegishli edi. Aytaylik, 1992 yilda mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol tang holatda edi. Shunday sharoitda kam ta'minlangan fuqarolar davlat tomonidan ijtimoiy muhofaza qilinishi zarurligi qat'iy belgilab qo’yildi. Bu siyosat davlatning islohotchilik roliga tayangan holda amalga oshirildi. Shu tariqa bozor iqtisodiyotiga o’tishda davlat nazoratining bo’lishi ijobiy natijalar berdi.

Birinchi bosqich. Narxlar islohoti va narxlarning erkinlashtirish. (1992 yil 10 yanvardan boshlab).

Ikkinchi bosqich. Respublikaning ichki iste'mol bozorini himoya qilish. (1992 – 1994 yillar).

O’z o’rnida demokratiyaning sharqona shakli xususida fikr bildirib o’tish lozim. Yaxshi bilamizki, Sharq qadriyatlari “inqilobiy sakrash” dan ko’ra tadrijiylikni ustun biladi. Shu sababli azaldan Sharq jamiyatlarida iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy o’pirilishlar nisbatan kam. O’zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish jarayoni Sharq va g’arb demokratiya tamoyillari o’zaro uyg’unlashtirilgan holda amalga oshirilishi sababli ham, taraqqiyotda bosqichma-bosqichlik, harakatda esa qonun ustuvorligi asosiy xususiyat kasb etdi va hozir ham shunday bo’lib qolmoqda.

Tan olish kerak-ki, O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimini amalga oshirish uchun shunchaki qulay sharoit yo’q edi. Shunga ko’ra, 1994 yil 24 avgustda «Kam ta'minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga oid tadbirlar to’g’risida» Prezident Farmoni qabul qilindi. Farmonga ko’ra, 1994 yil oktyabrdan aholini ijtimoiy himoyalash tizimi takomillashtirildi. Negaki, ilgari faqat respublika byudjeti yo’li bilangina 30 ta turli soha va yo’nalishlar bo’ylab ijtimoiy himoya amalga oshirilardi. Bunday holat mablag’larning sochilib ketishiga olib keldi. Natijada yuqoridagi Prezident Farmoniga binoan 1994 yilda ijtimoiy himoyaning asossiz tenglashtirish tizimidan aniq maqsadli va aholining aniq tabaqalarini qamrab oladigan tizimga o’tildi. Bu tizim bugungi kunga qadar o’zini oqlamoqda. Ana shu Farmonga muvofiq yoshlarni ijtimoiy himoyalash maqsadida o’quv yurtlari talabalarining stipendiyalari muntazam ravishda oshirib borilmoqda. Zero, O’zbekiston Markaziy Osiyodagi aholi soni jihatidan eng yirik mamlakat bo’lib, sanoat va makroiqtisodiyot tizimi bir yoqlama xususiyatga ega edi. Bu murakkablik jamiyat taraqqiyotiga o’z ta'sirini o’tkazmasdan qolmasada, ma'lum ma'noda undan chetlab o’tishga muvaffaq bo’lindi. O’zbekistondagi er usti va er osti boyliklari, intellektual salohiyat bunga imkon berdi. Undan unumli foydalanildi. Shunisi ham e'tiborliki, jamiyatni demokratlashtirish va ijtimoiy himoya tizimini yaratish o’zaro bog’liq jarayon sifatida rivojlandi.

Bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida shaxsga qo’yiladigan talab ortib borganligi sababli, kishilar ilm o’rganadilar‚ kasb egallaydilar‚ zamonaviy texnika‚ texnologiyani o’zlashtiradilar‚ kompyuter yoki tilni o’rganish choralarini ko’radilar. Shu talablarga javob bera oladigan insonlar hayotda o’z o’rinlarini topib oladilar.

Lekin, O’zbekistonda ijtimoiy o’zini-o’zi himoyalash tizimi batamom yo’lga tushib ketgan emas. Boqimandalik kayfiyatidan ijtimoiy himoya iste'molchilari ham qutulishi lozim. Fuqarolar endilikda o’zlarini-o’zi ta'minlash usuliga o’tishlari kerak. O’zbekistonda xususiy mulkchilikning qaror topishi bu sohada qat'iy o’zgarishlar bo’lishiga olib kelishi zarur. Shunisi ham muhimki, ijtimoiy himoyani doimiy jarayon sifatida tushunmaslik lozim. Aks holda boqimandalik kayfiyati battar kuchayishi mumkin. Ijtimoiy himoya ayrim fuqarolar uchun imkoniyat, xolos. Har qanday sharoitda ijtimoiy yordam jamiyat a'zolari uchun imtiyozga aylanmasligi lozim. Bu o’rinda jamiyatning o’zini-o’zi ijtimoiy himoyalash tizimiga o’ta borishini ta'minlash uchun ushbu tadbirlarni amalga oshirish lozim:

-nodavlat, nohukumat tashkilotlar, jamg’armalar, uyushmalar va turli shakldagi mulk egasi bo’lgan tashkilotlarning moddiy ahvolini yaxshilashni qo’llab-quvvatlash;

- barcha turdagi korxonalar, muassasalar va uyushmalarni zamon talabiga javob beradigan xodimlar va ayniqsa huquqshunos, psixolog va sooiolog mutaxassislar bilan ta'minlashga alohida e'tibor berish lozim;

- nomi zikr etilgan muassasalarning xorijiy turdosh muassasalar bilan hamkorligini yo’lga qo’yishda ko’maklashish. Ular o’z yo’nalishlarida zarur tajriba orttirishlari talab etiladi;

- ijtimoiy himoya tizimida iqtisodiy muhofazalanishni asta-sekin ijtimoiy fondlar zimmasiga o’tkaza borish zarur. Bunday holatda odamlarni ijtimoiy muhofazalashning ta'sirchan vositasi yuzaga keladi;

- ijtimoiy muhofazalashda boqimandalik, mas'uliyatsizlik, befarqlik singari illatlarga barham beruvchi ta'sirchan vosita va usullarni qidirib topish va hayotga joriy eta borish talab etiladi.

Shuni aytib o’tish zarurki, har qanday jamiyat ijtimoiy muhofaza tizimida o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Mustaqillikka erishilgandan so’ng oradan o’n uch yil o’tdi. O’zbekistonda nafaqat moddiy farovonlik, jamiyatning demokratlashuvi kabi muhim jarayonlar kuchli ijtimoiy himoya tizimi mexanizmi yaratilgan taqdirdagina ma'no-mazmunga ega bo’lishi mumkin.

6-savol. O’zbekistonda barpo etilayotgan demokratik jamiyatda asosiy boylik inson bo’lib qoladi. tkazilayotgan islohotlarning mazmuni ham shu bilan bog’liq. Bu haqda prezident I.A.Karimov shunday ta'kidlaydi: “Bizning asosiy boyligimiz, rivojlangan davlat tuzishga olib boradigan yo’ldagi asosiy tayanchimiz - insondir. Yuksak malakali va yuksak ma'naviyatli insondir”. Lekin, shunisi ham borki, islohotlar davrida ijtimoiy guruhlarning ham o’rni muhim ahamiyat kasb etadi. Demokratik jamiyat qurish sharoitida o’rta mulkdorlar qatlami katta salmoqqa ega bo’ladi. O’rta sinf demokratik jamiyatni rivojlantirishda va uning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini ta'minlashda asosiy kuchga aylanadi. Zero, davlat bunday sharoitda kuchli muvofiqlashtiruvchi kuchga ega bo’ladi, o’rta sinf esa jamiyat taraqqiyotini texnologik, texnik, ilmiy va ma'naviy ta'minlovchi omil sifatida namoyon bo’ladi.

Shuni alohida ta'kidlash o’rinliki, O’zbekistonda islohotlar muqarrarligining g’oyat muhim sharti bo’lmish aholini ijtimoiy himoya qilish uzluksiz ustuvor yo’nalish hisoblanadi. Bu holat o’z navbatida quyidagi omillarni belgilab beradi:

-Kuchli ijtimoiy himoya siyosati istiqlol va taraqqiyot yo’liga ishonchni mustahkamlaydi, bu ishonch esa aniq moddiy zamin asosida hosil bo’ladi.

-Kuchli ijtimoiy himoya siyosati eng avvalo inson uchun munosib turmush va faoliyat sharoitlarini yaratadi. XXI asr boshida dunyo taraqqiyotida munosib turmush darajasi inson omilining etuk sharti bo’lib qolayotganligi e'tiborga olinsa, mamlakatimizda bu masalani hal etishda ijtimoiy himoyalashdan unumli foydalanish masalasi nechog’li ahamiyatli ekani ayon bo’ladi.

-Kuchli ijtimoiy himoya siyosati fuqarolarning islohotlarning izchil kechishidan manfaatdorligini oshib borishini ta'minlaydi va bu yangilanish jarayonining orqaga qaytishiga imkon bermaydigan ijtimoiy tayanch bo’lib xizmat qiladi.

O’zbekistonda aholining kam ta'minlangan tabaqalariga, bolalar, qariyalar, nogironlarni, shuningdek sog’liqni saqlash, ta'lim, fan, madaniyat va san'at sohalarini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan kuchli ijtimoiy himoya siyosati o’zining muayyan tajribalariga ega bo’ldi. Ma'naviy, tarixiy va madaniy qadriyatlar, aholining axloqiy holati, yosh avlodni tarbiyalash vazifalari dolzarb bo’lgan O’zbekiston uchun bu holat katta ahamiyatga ega. Bu tajriba fuqarolarning siyosiy faolligini yanada oshirish, mehnat resurslarini ijtimoiylashtirish, mintaqaviy rivojlanishni avj oldirish, ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni barqarorlashtirish imkonini beradi.

Kuchli ijtimoiy himoyalash siyosati jamiyatda yangicha fikrlashning, asoslarini yaratishga qodirligi tufayli ham demokratik jamiyat barpo etishga ko’maklashadi. Zero, jamiyatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik yuzaga kelgach, fuqarolar fikrlashga, yangi zamon tartiblarini tuzishga ishtiyoq bilan intiladilar. Chunki, fikrlovchi odam fuqarolik jamiyatiga ta'sir o’tkazish qobiliyatini mumkin qadar ko’proq ro’yobga chiqara olgan taqdirdagina, kuchli bo’la oladi.

7-savol. O’z navbatida ijtimoiy sohaning ahvoli to’g’risida umumiy jahon standartlari nimadan iborat, degan savol tug’iladi.Mutaxassislar fikricha, bu sohada ham bir necha modellar amal qiladi. Ularni umumiy tarzda kuchli ijtimoiy himoya tizimining ayrim elementlarini o’zida ifoda etuvchi skandinavcha model, Bismark modeli va Beverij modeli tariqasida tasniflash mumkin.

Bozor munosabatlari sharoitida ijtimoiy himoya modellari

Skandinavcha model (Finlyandiya, Shveoiya, Norvegiya) Bismark modeli (Germaniya, Franoiya Italiya, Belugiya ) Beverij modeli

(Irlandiya, Angliya)

Asosiy qoidasi: Asosiy qoidasi: Asosiy qoidasi:

Mamlakatda yashovchi barcha fuqarolar ijtimoiy ta'minlanish huquqiga ega

Jamiyat a'zolariga ijtimoiy ta'minot uchun zarur vosita-larni ishlab topishga imkoniyat berish

Har bir fuqaro favqulodda holatlarda (kasallik, pensiya yoshi, o’lim, tug’ish va h.k.) ijtimoiy sug’urtali nafaqa va pul yordami bilan qamrab olinishi zarur

Bosh siyosiy maqsad - to’la-to’kis bandlikka erishish

(davlat mas'uliyati) Bosh siyosiy maqsad - daromadlarni himoya-lash (xodim mas'uliyati) Bosh siyosiy maqsad - minimal darajadagi daromadlarni himoyalash

Nazarimizda, ushbu modellarning har biri o’z yutuq va kamchiliklariga ega. Ularni respublikamizda shunchaki tatbiq qilib bo’lmasligi aniq. O’zbekiston ijtimoiy ta'minot sohasida o’z modeliga ega va u ijtimoiy kafolat tizimining o’zgaruvchan xususiyatiga mos tarzda takomillashib boradi.

O’tish davrida sooial muammolarning yuki ortadi. Yo’lga tushgan karvon kabi sooial sohaning muammolari ham borgan sari ortib boradi. Shuning uchun sooial sohada yuzaga keluvchi muammolarning echimini modellashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Bunda eng muhim muammolar rivojlanishi tendenoiyalari o’z vaqtida aniqlanishi katta ahamiyatga ega. Xususan, O’zbekistonning sooial hayotida yuz berayotgan yirik o’zgarishlar asosidagi muammolarni hal etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish muhim. Misol tariqasida u quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin

O’zbekistonda hozirgi kunda ijtimoiy ta'minot tizimida boshqaruv idoralari hisoblangan 1 ta vazirlik, 12 ta viloyat, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shahri hamda 153 ta tuman va 36 ta shaharda ijtimoiy ta'minot tizimlari mavjud. Shuningdek, yolg’iz nogironlarga va qariyalarga mo’ljallangan o’nlab internat uylari, nogironlik sababi va guruhini belgilovchi tibbiy ekspertiza komissiyalari, xususan, nogironlikni ekspertiza qilish va nogironlarning mehnat qobiliyatini tiklash bo’yicha 1 ta ilmiy-tekshirish instituti faoliyat yuritmoqda. Pensionerlarning davolanishi va dam olishiga mo’ljallangan bir qancha maxsus sanatoriyalar ishlab turibdi.

Kam ta'minlangan oilalarga va ko’p bolali muhtoj oilalarga moddiy yordam to’lovlarini moliyalashtirishning asosiy manbai respublika va mahalliy byudjet vositalari hisoblanadi.

Ma'lumki, mustaqil taraqqiyotimizning ilk davridanoq inson - jamiyat - davlat o’rtasidagi o’zaro munosabatning oqilona echimini topish alohida ahamiyat kasb etdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Evropa mamlakatlari, Osiyoning Yaponiya, Janubiy Koreya kabi davlatlari aynan shu g’oya asosida taraqqiyot yo’lini belgilab, tarixan qisqa davr ichida yuksak taraqqiyotga erishgan edilar. Ikki asrlik demokratik rivojlanish tarixiga ega bo’lgan AQSh ham inson manfaatini taraqqiyotning asosi sifatida qabul qilgan edi. Ma'lum bo’ladiki, O’zbekiston demokratik taraqqiyotning jahon tajribasini sinchiklab o’rgandi. O’zbekistonda demokratik fuqarolik jamiyatini barpo etish va uning tayanchi sifatida insonparvar tuzumni shakllantirish yo’lida islohotlarni amalga oshirish “inson – jamiyat - davlat” tizimidek kuchli uyg’unlikni talab etmoqda.

Xullas, mustaqillik yillarida O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimining o’ziga xos tajribasi va an'analari to’plangan. Bunda «inson – jamiyat - davlat” munosabatlari, inson omili yuksak mavqeda turadi. Shu ma'noda O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimini zamon talablariga mos tarzda takomillashtirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud va ular mamlakatda demokratik jamiyatni qurishda muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda.