O’zbekistonda madaniyat, ma'naviyat va milliylik uchun kurash reja: O’zbekistonda 1917—

Milliy madaniyat va ziyolilarga nisbatan bolsheviklar tomonidan o’tkazilgan tazyiqlar. 1918-yil noyabrida Turkistonda e'lon qilingan dinni davlatdan, maktabni dindan ajratish to’g’risidagi dekret, shu kabi qator boshqa ko’rsatmalar asosida masjidlar va madrasalar yoppasiga yopila bosh-landi, islom diniga, uning rahnamolariga kuchli tazyiq, haqorat, xo’rlashlar avj oldirildi. 20-yillar boshlarida xalq ommasining qahr-u g’azabi oshishi natijasida vaqflar, qoziliklarning tugatilishi to’xtatilgan bo’lsa ham, sho'-rolar hokimiyatining yerli aholi madaniyati, imon-e'ti-qodiga dushmanlik siyosati o’zgarmadi.
Qizil imperiyachilik Sharq xalqlari madaniy qoloq degan shovinistik, uydirma aqidaga asoslangan edi. Milliy ziyolilar, jumladan, yerli aholi vakillari bo’lgan rahbar kadrlar burjua millatchilik g’oyalari bilan zahar-langan, deb ularga ochiqdan-ochiq dushmanlik siyosati o’tkazildi. Rasmiy hujjatlarda milliy ziyolilar bilan yerli aholi o’rtasida nizo, dushmanlikni keltirib chiqarishga ko’rsatma berildi.
Buxoro shahriga Frunzening qizil armiyasi hujum qilib, snaryadlar yog’dirganida madaniy-tarixiy ahami-yatga ega bo’lgan Ark, boshqa obidalar yong’inda qoldi, vayron bo’ldi. Mashhur Minorai kalon to’plardan ni-shonga olindi, unga jiddiy zarar yetkazildi. Poytaxtda, qator viloyat va tumanlarda masjidlar, madrasalar bu-zildi, qo’shin otxonalariga aylantirildi. Rossiya emissari I. Sols Buxoro respublikasida ikki vazifa bo’lib, ulardan bittasi «mullalarning g’oyaviy ta'siriga qarshi kurash», deb belgiladi. Bolsheviklar «eski maktablarga qarshi kurash»ni bayroq qilib ko’tardilar.
Xorazm va Buxoro respublikalarida madaniy-ma'-naviy hayotga kelgindi unsurlarning varvarlarcha tazyiq ko’rsatishiga xalq ommasi, yangi hokimiyatning ko’pchi-lik rahbarlari, ziyolilar, joylardagi ma'muriyatlar xodim-lari qat'iy qarshi chiqib, ochiq noroziliklar bayon qildilar. Bolshevikcha qizil imperiyachilik tazyiqi ma-daniy amaliyotga zarar yetkazdi.
Sinfiylik va siyosatlashtirish Turkiston, Buxoro va Xorazmda zo’r berib o’tkazildi. O’zbek tilida, yerli aholi tillarida chiqa boshlagan gazeta, jurnallar ta'qib ostiga olingan, ular tez orada yopilgan, faoliyatini davom ettir-ganlari doimiy jiddiy nazorat ostiga olingan. Bosilgan materiallar mazmunini xalq manfaatlaridan uzoqlash-tirish, odamlar ongini chalg’itish, zaharlashga harakat qilingan. Yangi ochilgan, ayniqsa, tuman-qishloqlardagi maktablarga mablag’ ajratilmagan. Rasmiy yig’inlarda takror «yerli aholi o’rtasida maorif ishini kengaytirishga» to’siqlar qo’yilgani aytilgan.
Xotin-qizlar masalasidagi siyosat ularni og’ir qo'1 mehnatiga tortish, erkaklar bilan raqobatini kuchaytirish, oilada urf-odatlarga zudlik bilan chek qo’yish shiorlari orqali ziddiyatlarni keltirib chiqarishga qaratildi.
Madaniyat sohalariga sho’ro hokimiyati, so'l guruh-lar tutgan yo'l salbiy ijtimoiy va g’oyaviy ta'sir ko’rsatdi. Bu hol ayniqsa, 1923-yil yozidan kuchayib, hokimiyat, siyosiy tashkilotlar bilan aholi, ziyolilar o’rtasidagi jiddiy g’oyaviy-siyosiy to’qnashuvlarni keltirib chiqardi.