O’zbekistonda arxeologiya. Madrimov Sh

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.2. Gerkulanum va Pompeyning arxeologik qazish uslublarini 
tushunishda manba ekanligi 
Ma`lumki, milodning 79-yilida Italiyaning Gerkulanum va Pompey 
shaharlari Vezuviy vulqonlari ostida qalib haloqatga uchragan. Butun boshli ikkita 
tirik shahar vulqondan ko`tarilgan kul va shlak qatlamlarini ostida qolib ketgan va 
oradan juda ko`p yillar o`tgandan keyin bu shahar to`g`risidagi ma`lumotlar 
xalqning xotirotidan ko`tarilgan edi. 1711-yilda Gerkulanum shahri ustida olib 
borilayotgan tuproq ishlaripaytida bu erdan antik davrga oid buyumlar topildi. 
Odamlar qadimgi shaharning boshqa xududlarini qazib ko`rishganda yana xudi 
shunday buyumlar topib olaverishdi. Shunday keyin butun boshli qadimgi shahar 
xududida tartibsiz ravishdagi qazishma ishlari boshlandi. Turli odamlar qanday 
xohlashsa, shunday qazishib faqat antik davrga oid topilmalar topib olishga harakat 
qilishdi. Qazilgan joyni tarxi, kesmasi, yoki topilma qanday sharoitda turganligi 
to`g`risida boshqa ma`lumotlarga umuman ahamiyat berildi. Hatto topilmalar 
topilgan joydan devoriy suratlar chiqqan bo`lsa ham, unga hech qanday e`tibor 
berilmadi. Devoriy suratni olib chiqib boshqa biron erda sotishni iloji yo`q edi, 
chunki uni ko`chirib boshqa erga o`rnatish uslubi ham ishlanmagan edi. Shuning 
uchun topilma qidiruvchilar bu chuqurni ko`mib, boshqa joydan yana shunday 
chuqur qazishdi. 
Oradan ancha vaqt o`tgandan keyin Italiya xukumatining qarori bilan 
Gerkulanum xududida ruxsatsiz qazishmalar olib borishni ta`qiqlash to`g`risida 
qaror chiqardilar. Bu erdagi hukumat qarori bilan qazilayotgan qazishmalar ancha 

---

30 
planli, tartibli ravishda amalga oshirila boshlandi. Davlat tomonidan bunday 
ishlarni amalga oshirilishi natijasida ancha ijobiy, yaxshi natijalarni olishga 
muvaffaq bo`lindi. Jumladan, 1753 yilda shahar tashqarisida quriladigan villaga 
o`xshagan bino bilan birgalikda butun boshli kutubxona, haykallar galereyasi kabi 
topilmalarni topishga muvaffaq bo`lindi. Lekin, nima bo`lganda ham bu davrda 
olib borilgan qazishmalarning asosiy maqsadi qimmatbaho buyumlarni topib uni 
pullashdan iborat bo`ldi. 
1938-yilda Gerkulanum bilan bir davrda Vezuviy vulqoni natijasida 
ko`milib qolgan Pompey shahri topildi. Bu erdagi qazishmalar ham 
Gerkulanumdagi singari asosan yodgorlikni talan-taroj qilishdan iborat bo`ldi va 
bunga ham faqat davlatning aralashishidan keyingina uni to`xtatish imkoniyati 
tug`ildi. 
Yuqoridagilarga qaramasdan bu ikki buyuk shahar xududida olib borilgan 
qazishma ishlari natijasida ilmli, tushungan odamlar o`rtasida tarixiy 
yodgorliklarga bo`lgan munosabat biroz o`zgardi. Arxeologik yodgorliklarni 
qazish va ulardan to`g`ri xulosalar chiqarish bo`yicha yangi fikrlar paydo bo`ldi. 
Jumladan, Gerkulanum va Pompey shaharlarini ellinizm davri tarixi va 
madaniyatini o`rganishdagi ahamiyatini nihoyatda kata ekanligini tushunib 
etadigan ham etishib chiqdi. Chunki bu har ikki buyuk shaharlardek ellinizm davri 
madaniyatini, kundalik turmushini, jamoa hayotini, ayniqsa shaharlardagi hayotni 
qanday bo`lgan bo`lsa, shundayligicha qotirib qo`yilganday ko`rsatib beradigan 
boshqa shahar yo`q edi. 
Pompey shahrida ham olib borilgan arxeologik qazishma ishlari Gerkulanum 
xarobasini qazishdan ko`ra yaxshi bo`lmadi. Bu erda davlatni aralashiga to`g`ri 
keldi. Lekin shu ikki shaharda olib borilgan ishlar natijasida o`z davrining ilg`or 
arxeologlari orasida ellinistik shaharning tirikligidagi qiyofasi namoyon bo`ldi. 
Shuning uchun o`sha tushungan odamlarda yodgorlikni saqlash, uni kelgusi 
avlodlarga etkazish to`g`risida qayg`urish kerakligini anglaydiganlari paydo 
bo`lishdi. 
Gerkulanum va Pompeyni ko`milib qolishi to`g`risida yozgan mualliflar 
Vezuviy vulqonini yozishar ekan, go`yoki vulqondan ko`tarilgan juda kata lava 
oqimi kul bilan ko`milgan emish. Buday bo`lishi mumkin emas, chunki shahar 

---

31 
xarobalarida hattoki kitoblar ham saqlangan. Yozma manbalarning to`g`ri yoki 
noto`g`riligini tushunishda vulqan otilishi bilan bog`liq bo`lgan tabiiy hodisalarga 
e`tibor bersak masalani tushunishga biroz bo`sa ham yordam beradi. Jumladan, 
agar lava oqib kelib bu shaharni ko`mganda edi, bu har ikki shahar ham 100% 
yonib, barcha narsa erib, shahar toshday qotgan jism bilan ko`milib qolishi kerak 
edi. Juda ham ko`plab narsalar erib, yonib ketgan bo`lar edi. 
Aslida vulqon otilgan payitda juda ham katta fizik jarayonlar yuz beradi. 
Vulqon yuqori qatlamlarga issiq lava kul qatlamlari ko`tarilib atrofdan 
momaqaldiroqli yomg`ir chaqiradi. Natijada yomg`ir o`zi bilan kulni yopishtirib 
yog`ishi natijasida qattiq massaga aylanib butun boshli shaharlarni ko`mib 
yuboradi. Shuning uchun bu shaharlardagi barcha buyumlar shikastlangan bo`lsa 
ham, lekin butunlay buzilib ketmagan edi. Shuning uchun ham bu yodgorlikdan 
faqat qimmatbaho topilmalarni sug`urib olib, qolgan topilmalarni toshlab yuborish 
insoniyatga qarshi qilingan juda katta jinoyat ekanligini Gerkulanum va Pompey 
tufayli tushunib etdilar. Aynan shu shaharlarda saqlangan osori-atiqalar tufayli bu 
shaharlar xududida arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etildi va shuning uchun ham 
bu har ikki obidani ko`rgan minglab turistlar, tarixchilar va arxeologlar hozirgacha 
kelib turadilar.