O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi muhammadolim muhammadsiddiqov

Arab dunyosi
- o’zi mavjud bo’lgan qariyb bir yarim ming yil 
davomida bir necha marotaba o’zgarishlarga yuz tutgan tushuncha. 
Qachonlardir G’arbda Fransiya janubiga qadar, sharqda esa O’rta Osiyo va 
Sinszyan (Uyg’uriston)gacha yetib borgan holda o’zining hozirgi 
sarhadlaridan ancha yiroq-yiroqlargacha yastanib yotgan bir makon edi. 
Shunday bo’lsa-da, bugungi kunda ham arab mamlakatlari Atlantika 
okeanidan Hind okeaniga qadar yastangan holda ancha salmoqli hududni 
egallaydi (qariyb 15,0 million kvadrat kilometr). Arab davlatlari ligasi 
mavjud bo’lib (1945-yil martdan), ittifoq tarkibiga 19 arab mamlakatlari 
qatorida hozircha davlat maqomiga ega bo’lmagan Falastin muxtoriyati 
(avtonomiyasi), aholisi arab bo’lmagan, lekin davlat tili sifatida arab 
tilidan istifoda etuvchi Jibuti va Somali mamlakatlari ham kiradi. 
Hozir jahonda arab mamlakatlarining iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy 
va madaniy roli kundan-kun tobora ortib bormoqda, bu narsa, tabiiyki, 
arab dunyosi, uning tarixi va madaniyati, hayoti va o’ziga xos 
xususiyatlariga doimiy va uzluksiz ravishda ortib borayotgan qiziqishni 

---

28 
ham oziqlantirib turadi. Ana shunday o’ziga xos xususiyatlardan biri Yer 
sharining mazkur qismi aholisining hamma vaqt milliy-etnik va diniy 
jihatdan rang-barang bo’lib kelganligidir. Ana shu narsa bu mintaqada 
yashab kelgan xalqlar tarixiy taraqqiyoti o’ta murakkabligi manbai 
bo’lgani holda, turli-tuman mojarolar va to’qnashuvlar sarchashmasi bo’lib 
keldi. Mazkur mojarolar va to’qnashuvlardan ko’pchiligi azal-azaldan 
butun madaniy dunyoni larzaga solib kelgan, turli kontinentlar 
chorrahasida joylashganligi o’ziyoq go’yoki O’rtayer dengizi va Hind 
okeani o’rtasida, Yevropa, Afrika va Osiyo o’rtasida vositachi roliga 
mahkum etilgan mintaqa sarhadidan chetga chiqib ketgandi. 
Aynan shu yerda, Yaqin Sharqda va Shimoliy Afrikada bashariyat 
tarixida eng qadimiy sivilizatsiya (tamaddun)lardan biri kurtak ochib tomir 
yoygandi. Aynan shu yerda ularning madaniyat va ma’naviy hayotning 
barcha yangidan-yangi shakllarini dunyoga keltiruvchi yuz-yuzma kelishi, 
sermahsul kontaktlari va o’zaro bir-biriga ta’siri an’anaviy maydoni 
joylashgan. Aynan ana shu mintaqada asosiy jahon dinlari, xususan, 
xristianlik (nasroniylik) va islom (musulmonlik) vujudga kelgani va 
keyinchalik esa ana shu yerdan keng tarqalgani ham tasodifiy bir hol 
emaski, bu narsa o’z-o’zidan ana shu dinlarning yuz millionlab 
ixlosmandlari va izdoshlarini ularning Falastinda, Arabistonda, Livan va 
Iroqda joylashgan markazlariga e’tiborini jalb etib turibdi. Ommaviy 
ziyoratchilik (hojilik), muqaddas osori atiqalar va «muqaddas qadamjolar» 
borasidagi mojarolar hali ilk o’rta asrlar davridayoq mazkur mintaqani 
porox to’la bir qaznoqqa aylantirib qo’ygan edi. Bu yerda ro’y bergan 
diniy, etnik va ijtimoiy-siyosiy qutqularning portlashi ko’p hollarda nainki 
Sharqda, qolaversa, balki uning sarhadlaridan yiroq-yiroqlarda ham keskin 
mojarolar va uzoqqa cho’zilgan urushlar uchun bahonalar shodasi bo’lib 
xizmat qilgan edi.
Biz yashab turgan zamona mintaqadagi avvalgi ziddiyatlarga barham 
bermasdan (har holda keskin tarzda) ularga yangi-yangilarini qo’shib 
qo’ydi. Bu, eng avvalo, iqtisodiy xarakterdagi ziddiyatlardir. Birgina 
Yaqin Sharqning arab mamlakatlarida 1980-yillar boshlariga kelib isbotlab 
berilgan, ishlab chiqarishning rekord darajada kam xarajatlari bilan qazib 
olinadigan butun jahon neft zaxiralarining uchdan ikki qismi joylashgan. 
Arab nefti hisobidan G’arbiy Yevropa va Yaponiyaning suyuq yoqilg’iga 
bo’lgan ehtiyojlarini 60 %ga qondirilsa, Amerika Qo’shma Shtatlariga 
nisbatan bu ko’rsakich 25 %ni tashkil etadi. Ana shu hol muqaddam, 
mustamlakachilik davrida, neft konsessiyalariga monopol ega qilish ustida 
imperialist davlatlararo ayovsiz va keskin raqobatni keltirib chiqargan edi. 

---

29 
Neft qazib oluvchi davlatlarning mustaqil taraqqiyot davrida esa neft narxi 
o’sishi va neft ishlab chiqaruvchilarning suveren siyosati tufayli yangi-
yangi ziddiyatlar vujudga keldiki, jahon tarixida ilk marotaba 1973-1981-
yillarda taraqqiy etgan kapitalistik mamlakatlardan o’zlarining sobiq 
mustamlakalari — koloniyalariga pul mablag’lari oqimi neokolonistik 
ekspluatatsiyadan olinadigan foyda hajmidan ko’proq ekanligi ma’lum 
bo’lib qoldi. 
Shu narsa ravshanki, jahon xo’jaligining eng rivojlangan markazlari 
u yoki bu darajada ana shu neft rentasining bir qismini, shu jumladan, 
G’arb banklarida saqlanayotgan «neftdollar»ni Amerika Qo’shma Shtatlari 
va G’arbiy Yevropa iqtisodiyotlariga moliyalashtirish yo’li bilan o’zlariga 
qaytarib oldilar. Shunga qaramasdan, yangicha vaziyat vujudga kelib, unda 
G’arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlari 1980-yillar boshlariga 
kelganda neft narxini muntazam ravishda pasaytirish (shu jumladan, neft 
iste’mol qilishni qisqartirish va energiya tejovchi tarmoqlarni 
rivojlantirishga mo’ljal olish bilan), rivojlanayotgan (shu jumladan, neft 
qazuvchi) mamlakatlar doimiy ortib borayotgan tashqi qarziga nisbatan 
talonchilarga xos foizlarni oshirib borish, ana shu mamlakatlarda 
iste’molda «import»ni rag’batlantirish va hokazo yo’llar bilan o’z 
foydasiga o’zgartirishga erishdi. 
Shunday bo’lsa-da, garchand birmuncha pasaygan bo’lsa hamki, 
jahon iqtisodiyotida umumiyligicha neft (va endilikda qazib olinishiga 
qo’shimcha e’tibor berilayotgan gaz) ahamiyati saqlanib qolmoqda. 
Shuningdek, ayni mahalda neft va gaz bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy, 
moliyaviy, texnologik va boshqacha ziddiyatlarning butun rang-barangligi 
ham saqlanib qolmoqda. Bu esa, masalan, arab mamlakatlaridagi, shu 
jumladan, neft va gaz qazib olmaydigan mamlakatlardagi ijtimoiy 
taraqqiyot va mehnat migratsiyasi xarakterini belgilovchi omillarga, 
ularning industrilizatsiya (sanoatlashuv) va urbanizatsiya (shaharlashuv)si 
sur’atlari va yo’nalishlariga, madaniyat va ta’limga xarajatlar taqsimlanishi 
darajasiga, bandlik va ijtimoiy ehtiyojlarga sarf-xarajatlar darajasiga jiddiy 
ta’sir etmasligining iloji ham yo’q. Ijtimoiy o’zgarishlar tezligi ham, 
pirovardida siyosiy o’zgarishlarni ham belgilab beruvchi ijtimoiy aloqalar 
va munosabatlar evolyusiyasi ham ana shularning hammasiga bog’liq 
bo’ladi. 
Garchand, albatta, atigi birgina Saudiya Arabistoni jahon neft 
zaxiralarining chorak qismiga bo’lsa-da, neft zaxiralar hajmi bo’yicha 
AQShdan 11 baravar ustun bo’lsa-da, har holda, faqat iqtisodiy 
omillargina arablarga qiziqishimizni belgilab bermaydi. Bashariyat, eng 

---

30 
avvalo, ilm-fan va madaniyat, adabiyot va san’at, musiqa va she’riyat, 
tibbiyot va me’morchilik, falsafa va tarixnavislik, dehqonchilik va 
pazandachilik, irrigatsiya va maishiy komfort sohasida erishilgan ajoyib va 
betakror yutuqlar uchun arablardan minnatdor bo’lmog’i lozim. Jahon 
sivilizatsiyani bu qadar boyitgan va boshqa xalqlar, shu jumdan, Yevropa 
xalqlari va (Markaziy Osiyo xalqlari) ma’naviy taraqqiyoti va 
madaniyatiga bunchalik kuchli ta’sir o’tkazgan boshqa bir xalq esa 
kamdan-kam uchraydi. 
Arab tili (yaqin-yaqinlargacha uni «Sharq lotini» deb ham atashgan) 
ilm-fan, din va yurispridensiya tili sifatida barcha musulmon 
mamlakatlarda, arab dunyosi sarhadidan yiroq-yiroqlarda, Somalidan 
Dog’istonga qadar, Senegaldan to Sharqiy Turkistonga qadar o’z 
ahamiyatini saqlab kelayotir. Arablar orasida vujudga kelgan islom dini 
tobora yangi tarafdorlarni o’ziga jalb etgan holda biz yashab turgan 
kunlarda ham o’z ta’sirini kengaytirib bormoqda. 1990-yillarda islom 
diniga e’tiqod qiluvchilar soni 1 milliard 200 million kishini tashkil 
etgandi. Ulardan taxminan beshdan bir qismini (1994 yil ma’lumotlariga 
qaraganda, 240 million kishi) arab mamlakatlari aholisiga mansub bo’lib, 
ularning soni o’tgan yarim asr mobaynida taxminan uch baravar ortdi.