O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi magistratura bo‘limi

O‘ZBEKISTON XALQARO ISLOM AKADEMIYASI

Magistratura bo‘limi

“Qiyosiy dinshunoslik” mutaxassisligi
“G’arb tadqiqotlarida kibermakonda din omilining yoritilishi”
mavzusida
MUSTAQIL ISH

Tayyorladi: S.Saidumarov

.

Toshkent-2022

XXI asrda diniy hayot ibodatxonalardan Internetga tobora ko'proq o'tmoqda. Bugungi kunda har bir kishi internetga kirib, diniy ifodaning bu yangi shaklini hech qachon jismoniy ibodat joyiga yoki ruhoniyga bormasdan topishi mumkin. Raqamli asr barchaga diniy tashkilotlar va yangi diniy harakatlar uchun virtual ibodat, kiber-ibodat va suhbatlar taklif qilmoqda. Bu, shuningdek, noto'g'ri ma'lumotlar, diniy mutaassiblik va axborot terrorizmiga olib kelmoqda. Dinshunos olimlar Internetning dinga taklif qilayotgan yangiliklarini va u imkon beradigan diniy-ijtimoiy o'zaro ta'sir turlarini tadqiq qilishlari kerak.
Din va Internet bo'yicha birinchi tadqiqotlar 1990-yillarning o'rtalarida paydo bo'ldi va mavzuning yangiligi, salohiyati bo’yicha ishlar qizg’in o'rganilmoqda. Bu olib borilayotgan tadqiqotlarning muhim maqsadi Internetdan diniy foydalanish bo'yicha aslida qanday bilimlarga ega bo’lishni hujjatlashtirish va muhokama qilishdir.
“Din va kibermakon” diniy shaxslar va guruhlar kibermakon keltirayotgan imkoniyatlar va muammolarga qanday javob berishini o‘rganadi. Unda diniy tajriba onlayn tarzda qanday shakllantirilishi tadqiq qilinadi. Tadqiqotlarda nazariya bilan uyg’un tarzda, onlayn ibodat tarixi, virtuallik va kibermakondagi voqelik, raqamli kontekstdagi diniy ziddiyat va onlayn diniy o'ziga xoslikni mavzulari ko'rib chiqiladi. Ushbu ilg'or sohadagi asosiy mavzularga e'tibor qaratamiz.
Quyidagi tadqiqotchilar “Din va kibermakon” bo’yicha ishlarni olib borganlar:

1. 
   Eileen Barker
   
2. 
   Lorne L. Dawson
   
3. 
   Debbie Herring
   
4. 
   Morten T. Højsgaard
   
5. 
   Massimo Introvigne
   
6. 
   Mun-Cho Kim
   
7. 
   Michael J. Laney
   
8. 
   Alf G. Linderman
   
9. 
   Mia Lövheim
   
10. 
    Mark MacWilliams
    
11. 
    Stephen D. O’Leary
    
12. 
    David Piff va Margit Warburg.
    

Yuqorida keltirilgan tadqiqotchilar tomonidan kimermekonda din omili to’g’risida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va bu ish hali ham davom etmoqda.
Shu nomlari keltirilgan olimlar tomonidan qanday mavzuda va nima ishlar olib borilganligi haqida quyida batafsil keltiraman.
LORNE L. DAWSON. Tadqiqot mavzusi: “Kibermakonda diniy tajribaning metidatsiyasi”.
STEPHEN D. O’LEARY. Tadqiqot mavzusi: “Yangi ming yillikda tarmoqli dinning utopik va distopik imkoniyatlari”.
MORTEN T. Højsgaard. Tadqiqot mavzusi: “Kiber-din: virtual va real o'rtasidagi eng yuqori nuqtada”.
EILEEN BARKER. Tadqiqot mavzusi: “Chegarani kesib o'tish: Internetga kirish natijasida diniy hokimiyat va nazorat uchun yangi muammolar”.
DAVID PIFF AND MARGIT WARBURG. Tadqiqot mavzusi: “Haqiqatni izlash: Bahoiy elektron pochta ro'yxatida ishonchlilikni moslashtirish”.
MASSIMO INTROVIGNE. Tadqiqot mavzusi: “Ramziy olam: axborot terrorizmi va kibermakondagi yangi dinlar”.
MIA LÖVHEIM AND ALF G. LINDERMAN. Tadqiqot mavzusi: “Internetda diniy o'ziga xoslikni shakllantirish”.
MUN-CHO KIM. Tadqiqot mavzusi: “Onlayn Buddistlar Jamiyati: axborot asrida muqobil diniy tashkilot”.
DEBBIE HERRING. Tadqiqot mavzusi: “Kontekst virtual makon: Internet yangiliklari teologiyasi”.
MICHAEL J. LANEY. Tadqiqot mavzusi: “Xristian Internetidan foydalanish: motivlar va istaklar”.
MARK MACWILLIAMS. Tadqiqot mavzusi: “Digital Waco: Vako fojiasidan keyin Davidian virtual jamoalarining filiali”.
Internet bilan bog'liq diniy tadqiqotlarning "birinchi to'lqini"ni boshlagan din va kommunikatsiya olimi STEPHEN D. O’LEARY dir, u o’z asarida o'zining oldingi asarlaridagi g'oyalarni hozirgi vaziyatdan kelib chiqqan holda qayta ko'rib chiqadi va baholaydi. Oldingi asarlarida optimistik yondoshgan O’LEARY tan oladiki, uning din va kibermakon haqidagi hozirgi tahlillari pessimistik tusga ega. Shunday bo'lsa-da, u "Gutenberg inqilobi bilan taqqoslanadigan madaniy o'zgarishlarni ifodalovchi" narsa sifatida kompyuter vositachiligidagi aloqaning asosiy bahosini qo'llab-quvvatlaydi.
Stiven D.O'Liri o'zining din va kibermakon haqidagi oldingi asarlariga murojaat qilar ekan, yuqorida ta'kidlanganidek, uning axborot jamiyatining asosiy muqaddas makoni sifatida kibermakon g'oyasiga nisbatan ba'zi g'oyalari va munosabatlari yillar davomida o'zgarganligini tan oladi. "Garchi menda bu mavzu bo'yicha ijobiy fikrlarim va umidlarim bor", deb ta’kidlagan holda kiber-pessimizmni qo'llab-quvvatlayotgandek bo'lsa ham, baribir kechirim so'ramasligini bayon qiladi. So'nggi bir necha yildagi terror xurujlari nuqtai nazaridan, oldingi yozganlarining optimistik ohangini saqlab qolish qiyin bo’lganligini aytib o’tadi. Shuning uchun u o’zining dastlabki ishlarini sodda va hatto utopik deb bilishini bildirgan. 1995-yilda O'Liri Internet bir necha yil ichida dinni o’zida aks ettira boshlaydi va uni amalga oshirishning ijobiy, keng qo'llaniladigan usulini taqdim etadi, deb taxmin qilgan.
LORNE L. DAWSONning tadqiqotiga keladigan bo’lsak, kompyuter vositachiligidagi aloqaning interfaol salohiyati unga diniy tajribani an'anaviy radioeshittirish vositalariga nisbatan vositachilik qilishda afzallik berishini ta’kidlaydi. Shuningdek u kibermakon va umuman yangi global aloqa tarmoqlari haqida fikr bildirib o’tadi.
EILEEN BARKER esa har qanday "din talabasi - yoki haqiqatan ham zamonaviy jamiyat - bu yangi o'zgaruvchini o'z xavfi ostida e'tiborsiz qoldirishini" e'lon qiladi. Mazkur tadqiqotchining fikrlariga tayanib, muharrirlar uning kitobini zamonaviy dinni o'rganuvchi har qanday aqlli o'quvchi Internetni e'tiborsiz qoldirmaslik uchun dono bo'lishini anglatishi mumkin deb umid qiladilar. EILEEN BARKER tarixiy o'zgarishlarga e’tibor qaratadi. U Tolibonlarning internetdan foydalanishlari, Xalqaro Krishnani anglash jamiyati butun dunyo bo'ylab o’z tarafdorlarini birlashtira oladigan murakkab elektron tarmoqqa ega ekanligi haqida so’z yuritadi.
Shuningdek, diniy va elektron tarmoqlar oʻrtasidagi oʻzaro aloqalarning doimiy evolyutsiyasini aks ettirgan holda, Mun-Cho Kim oʻz tadqiqotida axborot jamiyati oʻtishi mumkin boʻlgan turli bosqichlarning tarixiy modelini keltirib o’tadi. Uning modeli asosiy kompyuterlashtirish bosqichidan boshlanadi. Keyin u tarmoq bosqichiga o'tadi. U moslashuvchanlik bosqichi bilan davom etadi va kiber bosqichda tugaydi. Tarmoq bosqichi 1995 yilda boshlangan bo'lishi mumkin, bu boshqa Manuel Kastelsning fikriga ko'ra, haqiqatan ham "umumjahon tarmog'idan keng foydalanishning birinchi yili" edi. Yakuniy kiber-bosqich, ammo hali erishilmagan raqamli makon hisoblanadi.
Kibermakonda din omili to’g’risida olib borilgan tadqiqoqtlarning birinchi bosqichida Internetdan diniy foydalanish va yangi raqamli aloqa vositasining noreal imkoniyatlari haqida utopik hayrat yoki distopik tashvishlar haqida gapirilgan bo’lsa, ikkinchi bosqich, umuman olganda, texnologik farqlar, aloqa kontekstlari va zamonaviy jamiyatning umumiy o'zgarishlari bilan murosaga kelishga intilayotgani uchun ko'proq refleksli va reallikdan uncha uzoq bo’lmagan tendensiyalarni ilgari suradi. Doktorlik dissertatsiyasida Mia Lövxaym (2004: 267) Internetning "yangi" va jamiyatdagi boshqa jarayonlardan alohida ekanligi haqidagi tanqidiy da'volarni shubha ostiga qo'yish kerak degan xulosaga keladi.
Lövxaym va Introvignlarning tadqiqotlarini umumlashtiradigan asosiy jihat - bu ikkalasi ham diniy onlayn o'zaro ta'sir bo'yicha tadqiqot sohasini baholashda utopik yoki distopik ekstremallardan qochishga bo'lgan umumiy qiziqish deb hisoblashlaridir. Shuning uchun, ular diniy onlayn o'zaro ta'sirning haqiqatda joylashgan amaliyotiga e'tibor qaratishga harakat qilishadi.
Morten T. Højsgaard esa Kibermakonning paydo bo'lishi bilan birga zamonaviy jamiyatda dinni o'rganishga "kiberdin", degan yangi so’zni kiritgan. U o’z tadqiqotida "Kiber-din" hodisasi bilan nazariy va empirik jihatdan bog'liq bo'lgan asosiy savollarni ko'rib chiqish va muhokama qilishdir.
Internet dinni yaratadimi? Agar shunday bo'lsa, kibermakondan kelib chiqadigan yoki asosiy o'rnini egallagan dinning xususiyatlari qanday? Aslida “kiberdin” nima va u dinning boshqa turlaridan va kibermadaniy muloqotdan qanday farqlanadi? Mana shu savollarga javoblarni u o’z tadqiqotida javob bergan. Bular kontseptual chegaralar, fenomenologik qarama-qarshiliklar va amaliy tadqiqotlar e'tibor qaratadigan asosiy muammolar hisoblanadi.

Meditatsiya

Badaniy ibodat

Virtual aloqa

kiber madaniyat kiberdin Institutsionalizatsiyasiz


diniy an’analar To'liq
institutlashuv
Kontent Tashkilot

David Piff va Margit Warburgning tadqiqotlariga keladigan bo’lsak ular kompyuter vositachiligidagi aloqa va veb-texnologiyalar ko'plab diniy jamoalarda ham rahbarlar, ham oddiy odamlar tomonidan qo'llanilganligini, texnologiyalar global miqyosda bir lahzali va interaktiv muloqotga imkon berishini, ammo bu xususiyatlar veb-saytlar diniy rahbariyat tomonidan yoki umuman a'zolar tomonidan o'rnatilganligiga qarab turli xil usullarda qo'llanilishini o’rganganlar.

Xulosa
Ko’plab g’arb tadqiqotchilari olib borgan tadqiqotlar so’ngi o’ziga xos xulosalarni ilgari surganlar, ularni umumlashtirgan holda quyidagilarni keltiramiz:

Ko'rinishidan, onlayn diniy tashkilotlar asta-sekin o'xshash odamlarning ruhiy hamjamiyatiga o'tmoqda. Raqamli ommaviy axborot vositalaridan hayot dunyosiga o'tishni onlayn dinning rivojlanishida aniqlash mumkin. Shunga ko'ra, zamonaviy dunyoda diniy tashkilotning hozirgi rivojlanishini, ularni "vosita modeli" deb emas "panagoh modeli" desak ko'proq mos keladi. Diniy amaliyot uchun qo'shimcha joydan ko'ra, onlayn diniy hamjamiyat "individuallashtirilgan dunyoda tizimli qarama-qarshiliklarga biografik yechim" izlashga intilayotgan zamonaviy shaxslarning ko'p qirrali ehtiyojlarini qondiradigan muqobil diniy tashkilotga aylanganligini ta’kidladilar.
Tadqiqotlarda shaxsiy motivlar va istaklar uchun mustahkamlashni izlash va diniy veb-saytlaridan foydalanish o'rtasida bog'liqlik borligini aniqlashga harakatlar qilingan, bunday munosabatlar mavjudligi isbotlangan. Faktor tahlilidan foydalanish diniy motivlar bilan bog'liq bo'lgan veb-saytdan foydalanishga hissa qo'shadigan omillar ekanli aniqlandi. Diniy veb-foydalanuvchisining asosiy motivi ma'lumotlar kuchining qiymati va Internet taqdim etayotgan anonimlik, shuningdek, kibermakon potentsial qamrab oladigan e'tiqod hamjamiyatiligini bildirishgan.
Diniy veb saytlardan foydalanuvchilar diniy veb-saytlarini tanlashda faol ishtirok etishadi va ular onlaynda boshdan kechirganlari haqida boshqalarga aytib berish niyatida ekanliklarini bildiradilar.