O’zbekiston xalq ta’limi vazirligi m. Z. Murtozayev., A. A. Kushakov., G. M. Axmedova mehnat ta’limining qishloq xo‘jalik asoslari yo‘nalishi

§3.27. JO’JALARNI BOQISH TEXNOLOGIYASI
Parrandachilik xo’jaliklarini ixtisoslash darajasiga qarab jo’jalarni polda yoki kataklarda boqish va parvarish qalish usullari qo’llaniladi. Bunda parrandalar polda boqiladigan bo’lsa, unga maydalangan xashak yoki poxol tushaladi. Dastlab tushama 5-7 sm qalinlikda solinsa, keyin uni 25-30 sm gacha etkaziladi. Shuningdek, ayrim hollarda bu maqsadda sim turdan yasalgan pollardan foydalansa ham buladi. Hozirgi vaqtda jo’jalarni kataklarda boqish usuli keng qo’llanilmoqda. Bunday xonalarga 4-5 martadan ham ko’proq jo’jalarni joylash mumkin bo’ladi. Jo’jalar uchun xonalar toza, epyg’ va etarli darajada keng, iliq bo’lishi lozim. Ayniqsa, havo salqin va sovuq bo’lsa xonaning harorati parrandalarning yoshiga qarab o’zgartirilib turilishi talab etiladi. Jo’jalar boqiladigan xonalarda havoning o’rtacha namligi 65-70 foiz atrofida bo’lishi kerak. Jo’jalarni kataklarda boqish va parvarishlashda ularning oriq va nimjonlari yuqori qavatlarga, baquvvat va sog’lomlari ostki qavatlarga joylashtirilishi lozim (83-rasm).

Tovuq jo’jalari bir oylik bo’lganida erkaklari urg’ochilaridan ajratilib alohida xonalarda boqiladi. Bunda nasl uchun qoldiriladigan jo’jalarni 40-60 kunligiga qadar maxsus xonalarda saqlash tavsiya etiladi. Gusht uchun ajratilganlari esa o’z kataklarida qoldiriladi.

O’rdak va g’oz jo’jalari 15-20 kunligiga qadar kataklarda, so’ngra lager sharoitida boqiladi. Imkoni bo’lsa buning uchun kulmak yoki sekin oqadigan suvlardan foydalanish yaxshi natija beradi. Ayniqsa, turli xil hasharot, itbaliq, mayda baliqlar va suv o’tlari ko’p bo’lgan ko’lmak suvlar juda foydalidir.

Broyler inglizcha so’z bo’lib, qovurma jo’ja degan ma’noni bildiradi. Broyler jo’jalarini mehnat jarayonlari to’la mexanizasiyalashtirilgan yirik xonalarda boqish mehnat samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bunda ular 55-60 kunligiga qadar boqiladi. Ana shu davrda ularning vazni 1,5-1,8 kg ga etib, har bir kg semirishi uchun 2,6-2,8 kg oziq birligi sarflanadi (84-rasm). Hozirgi vaqtda 5 mingdan 20 ming bosh jo’jaga mo’ljallangan maxsus «Broyler-10» va «Broyler-20» markali qurilma komplektlari mavjud. Komplekt quruq oziq saqlashga mo’ljallangan bunker, 4 va 6 tizim (liniya) uchun moslashtirilgan harakatchan vakuumli oziq tarqatgich, 4,5 hajmli sug’orgichlar va barcha jarayonlarni boshqarib turish uchun pult bilan jihozlangan. Komplektga jo’jalarni quyishdan oldin xonalar yaxshilab tozalanadi, dezinfeksiya qilinadi, so’ndirilgan ohak sepiladi va 5-7 sm qalinlikda to’shama tushaladi.

Har 12 ta jo’ja uchun 1 m2 joy ajratilib, har 500 jo’ja uchun bitta elektr isitgich urnatiladi. Jo’jalar 20 kunlik bo’ulguncha derazadan tushadigan yorug’lik kifoya qiladi va 40 kunligigacha yorug’lik miqdori sutkasiga 16-18 soatgacha kamaytiriladi. Broylerlarni derazasi bo’lmagan xonalarda boqish yaxshi natija beradi. Bunda sutka davomida oz miqdorda sun’iy yorug’lik beriladi. Agar yorug’lik qizil rangda bo’lib faqat oxurlarning ustiga o’rnatilgan bo’lsa, jo’jalarning semirishi yanada yaxshi bo’ladi (85-rasm).

Broylerlar semirishi bilan maxsus temir kataklarda qushxonalarga jo’natiladi. Bu tadbir qisqa muddat ichida bajarilish lozim, aks holda, kataklarda turib qolgan jo’jalarning vazni soatiga 0,34 foiz kamayib boradi. Shuning uchun broylerlarni tashishda transport va barcha vositalardan unumli foydalanish muhim ahamiyatga ega.

Parrandachilik xo’jaliklarini ixtisoslash darajasiga qarab jo’jalarni polda yoki kataklarda boqish va parvarish qilish usullari qo’llaniladi. Bunda parrandalar polda boqiladigan bo’lsa, unga maydalangan xashak yoki poxol to’shaladi. Dastlab to’shama 5-7 sm qalinlikda solinsa, keyin uni 25-30 sm gacha etkaziladi. Shuningdek ayrim hollarda bu maqsadda sim turdan yasalgan pollardan foydalansa ham bo’ladi. Hozirgi vaqtda jo’jalarni kataklarda boqish usuli keng qo’llanilmoqda. Bunday xonalarga 4-5 martadan ham ko’proq jo’jalarni joylash mumkin bo’ladi. Jo’jalar uchun xonalar toza, yorug’ va etarli darajada keng, iliq bo’lishi lozim Ayniqsa, havo salqin va sovuq, bo’lsa xonaning harorati parrandalarning yoshiga qarab o’zgartirilib turilishi talab etiladi.

Jo’jalar boqiladigan xonalarda havoning o’rtacha namligi 65-70 foiz atrofida bo’lishi kerak. Jo’jalarni kataklarda boqish va parvarishlashda ularning oriq va nimjonlari yuqori qavatlarga, baquvvat va sog’lomlari ostki qavatlarga joylashtirilishi lozim

Tovuq, jo’jalari bir oylik bo’lganida erkaklari urg’ochilaridan ajratilib alohida xonalarda boqiladi

O’rdak va g’oz jo’jalari 15-20 kunligiga qadar kataklarda, so’ngra lager sharoitida boqiladi. Imkoni bo’lsa buning uchun ko’lmak yoki sekin oqadigan suvlardan foydalanish yaxshi natija beradi. Ayniqsa, turli xil hasharot, itbaliq mayda baliqlar va suv o’tlari ko’p bo’lgan ko’lmak suvlar juda foydalidir.

Nazorat savollari:

1.Jo’jalarni boqish va parvarishlash ishlari qanday olib boriladi?

2.Broyler jo’jalarni qanfay parvarishqilinadi?

3.O’rdak va g’ozlari qanday texnologiyada boqiladi?

4. Parrandachilik xo’jaliklari qnday ixtisoslashgan?

ILOVA-1

Mehnat ta’limining qishloq xo’jalik asoslari yo’nalishi bo’yicha 6-sinflarga bir haftalik 24-soatga mo’ljallangan amaliyot o’tkazishni tashkil qilishning namunaviy ishlanmasini tuzish asoslari

Umum o’rta ta’lim matablarini 6-sinf o’quvchilariga mehnat ta’limining qishloq xo’jalik asoslari yo’nalishi bo’yicha o’quv yili mobaynida ular olgan bilim, ko’nikma, malakalarini mustaqil bajarish ishlari va ko’rish tassurotlari orqali mustahkamlash uchun o’quv yili oxirida amaliyot tashkil qilish maktab ta’lim hujjatlarida ko’zda tutilgan.

Umum o’rta ta’lim maktablarida mehnat ta’limining qishloq xo’jalik asoslari yo’nalishi bo’yicha o’quv yili oxirida amaliyot tashkil qilish va o’tkazishdan maqsad o’quvchilar o’quv yili mobaynida o’zlashtirgan tuproqni xossalari va hosildorligini aniqlash, o’simliklarni parvarish qilish agratexnika qoidalari, o’simliklarni parvarish qilishda ishlatiladigan o’ishloq xo’jalik moslamalari va mashinalari, parandachilik, buzoqlarni parvarish qilish, baliqchilik xo’jaliklari faoliyatlari haqidagi bilim, ko’nikma, malakalarini bevosita amaliyot mobaynida ko’rib amaliy tanishish va bajarish orqali mustahkamlashdan iboratdir.

Mehnat ta’limining qishloq xo’jalik asoslari yo’nalishi bo’yicha 6-sinf o’quvchilariga o’quv yili oxirida amaliyot tashkil qilish va o’tkazish uchun quyidagi ishlar amalga oshirilishi kerak:

1.O’quvchilarga amaliyotni o’tkazishdan maqsad va amaliyot mobaynida bajariladigan vazifalar mohiyati haqida tushuntirish ishlarini olib borish kerak. O’quvchilarni o’zlashtirish qobiliyatiga ko’ra va amaliyot mobaynida ish joylarini almashtirishga imkon beradigan qilib. guruhlarga ajratiladi. O’quvchilarga amaliyot mobaynida o’rganish uchun bajariladigan ishlar, mehnat va harakat xavfsizligi, ehtiyot chora tadbirlari bo’yicha tavsiya va ko’rsatmalar beriladi.

2. Mehnat ta’limi o’qituvchisi maktab ma’muriyati ruxsati bilan o’quvchilarni kelishilgan qishloq xo’jalik jamoalariga amaliyot o’tkaztirish uchun olib chiqadilar. Umum o’rta ta’lim maktablari mamuriyati maktab atrofidagi amaliyot o’tkazish talablariga javob beradigan qishloq xo’jalik ishlab chiqarish jamoalari bilan haq-huquqlari va ma’suliyatlari ko’rsatilgan kelishuv shartnomalarini imzolab, amaliyot uchun sharoit yaratadilar.

3.Amaliyot davrida o’quvchilar o’qituvchi va amaliyot o’tayotgan jamoalardan tayinlangan ma’sul xodimlar yordamida o’quv yili mobaynida olgan qishloq xo’jaligida ekinlarni parvarish qilish texnologiyasiga oid bilim, ko’nikma, malakalarini mustahkamlash uchun o’qituvchi tomonidan oldindan tayyorlangan har xil variantdagi mehnat topshiriqlarini mustaqil amaliy bajarishni amalga oshiradilar.

4.O’quvchilar amaliyot oxirida qilingan va bajarilgan ishlar bo’yicha hisobot tayyorlaydilar. Tayyorlangan hisobotda o’quvchilar amaliyot mobaynida o’qituvchi va xodimlar yordamida amaliy ko’rib va bajargan bar haftalik kundalik faoliyatlari, jamoa ishlab chiqarish faoliyatlari, o’zlarining olgan bilim, ko’nikma, malakalarini mustahkamlash uchun bajargan mustaqil o’rganish ishlari asosidagi umum natijaviy xulosalari yoritilishi kerak.

O’qituvchi uquvchilarni tayyorlagan hisobotlari asosida ularni qishloq xo’jaligida ekinlarni parvarish qilish texnologiyalari bo’yicha bilim, ko’nikma, malakalarini mustahkamlash saviyasini og’izaki so’rov orqali baholab amaliyatni yakunlaydilar.

Quyida 6-sinf o’quvchilariga mehnat ta’limining qishloq xo’jalik asoslari yo’nalishi bo’yicha o’quv yili oxirida o’tkaziladigan amaliyotni tashkil qilishning taxminiy namunaviy ishlanmasini yig’ma jadvali keltirilgan.

Jadval

№	Mustahkamlashga qaratilgan mavzular	Amaliyotda uquvchilar bajarishi kerak bo’lgan mustaqil urganish ishlari	Amaliyotda uquvchilar bajargan ishlari	izoh
1	2	3	4	5
1	Qishloq xo’jalik ekinlarini parvarish qilish agratexnikasi	Tuproq xosildorligi, ekinlarni parvarish qilish agratexnikasi bilan amaliy tanishish	Ekinlarni qator oralariga ishlov berish bilan amaliy tanishildi
2	Qishloq xo’jalik ekinlarini parvarish qilishda ishlatiladigan moslamalar	Ekinlarni parvarish qilishda ishlatiladigan moslamalar bilan amaliy tanishish	Chopiq qiladigan moslamalar bilan amaliy tanishildi
3	Ekinlarni parvarish qilishda ishlatiladigan qishloq xo’jalik mashinalari	Ekinlarni chopiq qiluvchi va oziqlantiruvchi mashinalar bilan amaliy tanishish	Dori soluvchi va suv juyaklarini oluvchi mashinalar bilan amaliy tanishildi
4	Ekinlarni parvarish qiluvchi mashinalar ishlatilishi	Ekinlarni parvarish qilish mashinalarini ishga tayyorlash va ishlatish bilan amaliy tanishish	Ekin qator oralariga ishlov beruvchi kultivatorlarni ishlashi bilan amaliy tanishildi
5	Parandachilik fermalari ish faoliyati	Parrandalarni parvarishlash texnologiyasi bilan amaliy tanishish	Xonaki tovuqlarni boqish texnologiyasi bilan tanishildi
6	Baliqchilik xo’jaliklari ish faoliyati	Baliqchilik xo’jaliklaridagi ishlar bilan amaliy tanishish	Maxalliy xududdagi baliq turlari bilan amaliy tanishildi

FОYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR:
1. I.A. Karimov. Barkamol avlod orzusi. – T.: «Sharq» nashriyot–matbaa konserni, 1999.

2. I.A. Karimov. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. –T.: O‘zbekiston, 1999.

3.I.A. Karimov “Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo‘llari va choralari”. – T.: 2009 y.

4.I.A.Karimovning Vazirlar mahkamasining 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng ustivor yo‘nalishlariga bag’ishlangan yig‘ilishda qilingan ma’ruzasi.

5.I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. – Toshkent: “Ma’naviyat”, 2005 yil.

6.Umumiy o’rta ta‘lim davlat ta‘lim standarti va o’quv dasturi. Maxsus son. – T.: “Sharq” nashriyoti, 1999 yil.

7.O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Respublika ta’lim markazi. “Uzviylashtirilgan davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi” (Mehnat ta’limi, tasviriy san’at, chizmachilik, musiqa madaniyati va jismoniy tarbiya (1-9 sinflar)). – Toshkent: 2010 y.

8.U.N.Nishonaliyev. “Qishloq xo‘jalik mashinalari”.-Toshkent.: “O’qituvchi”., 1979 yil.

9.O‘.Xoldorov. “Qishloq xo‘jalik mehnati” (5-sinflar uchun o‘quv qo‘llanma). – Toshkent: “O‘qituvchi”, 1992 y.

10. T.X.Ikrоmоv. “Хususiy chоrvаchilik”. Tоshkеnt: «Shаrq», 2002 y.

11. D.Yormаtоvа. O‘simlikshunоslik. Tоshkеnt: «DITАF». 2000 y.

12.X.Оtаbоеvа vа bоshqаlаr. O‘simlikshunоslik. Tоshkеnt: «Mеhnаt». 2000y.

13.D.Yormаtоvа. Dаlа ekinlаri biоlоgiyasi vа еtishtirish tехnоlоgiyasi. Tоshkеnt.: «DITАF». 2000 y.

14.А.Rаsulоv, А.Ermаtоv. Tuprоqshunоslik vа dеhqоnchilik аsоslаri. Tоshkеnt: «O‘qituvchi». 1980 y.

15. A. Hamidov. Qishloq xo‘jalik mashinalarini loyihalash. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 1991 y.

16. M.SH. Shoumarova, T.A. Abdillayev, D.M. Musayev. “Qishloq xo‘jalik mashinalari atamalarining ruscha-o‘zbekcha lug‘ati”. – Toshkent: “Fan”, 1994 y.

17. T.A. Abdillayev, M.SH. Shoumarova. G‘alla kombayni va paxta terish mashinalari. – Toshkent. 1999.

18. Q. Obidov, M. Sultonov. “Paxtachilikda “Andijon” uslubi: chigitni plyonka ostiga ekish va uning samaradorligi”. Toshkent, 1996 y.

19. O‘zbek Milliy ensiklopediyasi. Barcha tomlar jamlanmasi (1-14 tomlar). Toshkent.

20. Uy-ro‘zg‘or ensiklopediyasi. Toshkent.

21. Paxtachilik spravochnigi. Ruschadan tarjima.–Toshkent:“Mehnat”, 1989y.
MUNDАRIJА

Kirish………………………………………………………………………...................	3
I BOB I. O’SIMLIKSHUNOSLIK
1.1.Tuproqlarni xossa va xususiyatlari haqida……………………..……………………	4
1.2.Tuproqlarni tahlili, xossa va xususiyatlarini aniqlash……………………..………...	9
1.3.Qishloq xo’jalik ekinlarini parvarish qilishda zaruriy sharoit omillari………………	11
1.4.O’simliklarning o’sish tezligi va rivojlanishini ta’minlovchi agrotexnik tadbirlar………………………………………………………………………………….	15
BOB. II.QISHLOQ XO’JALIK TEXNIKASINI ISHLATISH.
2.1.Qishloq xo’jalik o’simliklarini parvarish qilishda ishlatiladigan kultivatorlar vazifasi va turlari…………………………………………………………………………	17
2.2.Ekinlarni qator orasiga ishlov beruvchi chopiq kultivatorlarni tuzilishi va ishlashi…	18
2.3.Kultivator oziqlantirgichlarning vazifasi, tuzilishi va ishlashi………………………	20
2.4.G’o’za qator oralariga ishlov berish mashinalari…………………………………….	20
2.5.Avtomobillarni klassifikasiyasi, vazifasi, umumiy tuzilishi va ishlashi…………….	22
2.6.Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orishda ishlatiladigan moslama va mashinalar…….	26
2.7. Ekinlarni yomg’irlatib sug’orish agregat va mashinalari…………………………..	29
2.8. Begona o’tlar va zarar kunandalarga qarshi kurashishida ishlatiladigan qishloq xo’jalik moslama va mashinalari…………………………………………………………	37
2.9.G’o’zalarni chekanka qiladigan qishloq xo’jalik mashinalari……………………….	41
2.10. Ekinlarni defolyasiya qilishda ishlatiladigan moslama va mashinalar…………….	43
2.11. Chorvachilik uchun yem-xashak tayyorlashda ishlatiladigan moslama va mashinalar………………………………………………………………………………..	48
2.12. Press podborshiklar…………………………………………………………………	51
2.13. Sut sog’ish apparat va qurilmalari…………………………………………………	51
2.14.Qishloq xo’jaligi dehqonchilik va chorvachilikda ishlatiladigan yuklash hamda tashish mashinalari……………………………………………………………………….	53
BOB.III. QISHLOQ XO’JALIK MAXSULOTLARINI YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI
3.1. O’simliklarni parvarish qilish agrotexnikasi………………………………………..	56
3.2.G’o’za va doimiy ekiladigan ekinlarni parvarish qilish texnologiyasi………………	57
3.3. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi………………………………………………………	59
3.4. Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orishga qo’yiladigan agrotexnik talablar………….	62
3.5. Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish texnologiyasi…………………………………	64
3.6. G’o’zalarni chekanka va defolyasiya qilish texnologiyasi………………………….	67
3.7. Gul o’simliklari va ularni parvarish qilish texnologiyasi……………………………	71
3.8. Kartoshka yetishtirish texnologiyasi………………………………………………..	73
3.9. Qand lavlagi yetishtirish va parvarishlash agrotexnikasi…………………………..	77
3.10.Dukakdosh sabzavotchilik ekinlarini yetishtirish va parvarish qilish texnologiyasi.	79
3.11. Donli ekinlarni yetishtirish va parvarish qilish agrotexnikasi……………………..	81
3.12. Jo’xori yetishtirish texnologiyasi………………………………………………….	93
3.13. Tariq yetishtirish texnologiyasi……………………………………………………	95
3.14. Sholi yetishtirish texnlogiyasi……………………………………………………..	98
3.15. Javdar yetishtirish texnologiyasi…………………………………………………...	103
3.16. Ipak qurti va ipakchilik…………………………………………………………….	103
3.17.Chorvachilik uchun yem-shirot turlari……………………………………………..	109
3.18. Parrandachilik fermalarining ish faoliyati………………………………………….	112
3.19. Buzoqlarni parvarish qilish………………………………………………………..	113
3.20. Baliqchilik xo’jaliklari faoliyati……………………………………………………	116
3.21. Baliqlarni ko’paytirish ishlari………………………………………………………	120
3.22. Quyonchilik ish faoliyati xaqida……………………………………………………	122
3.23. Chorvachilikda mo’ynali mahsulotlar beradigan qunduz, nutriya xayvonlarini boqish…………………………………………………………………………………….	126
3.24.Ondatra mo’ynali hayvonnini parvarishlash………………………………………..	129
3.25. Norka hayvonini boqish va ko’paytirish…………………………………………..	131
3.26. Parrandachilikda (o’rdak, tovus, ajir kaptar va boshqa) sayroqi go’zal qushlarni parvarishlash…………………………………………………………………………….	133
3.27. Jo’jalarni boqish texnologiyasi…………………………………………………….	136
Ilova ……………………………………………………………………………………..	139
Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr……………………………………………………………..	141

M.Z.MURTAZAYEV


QISHLOQ XO‘JALIK ASOSLARI
VI SINF
Toshkent – «Fan va texnologiya» – 2012
Muharrir: M.Hayitova

Tex. muharrir: A.Moydinov

Musahhih: F.Ismoilova

Kompyuter

sahifalovchi: N.Rahmatullayeva

Musavvir: H.G‘ulomov

Nashr.lits. АI№149, 14.08.09. Bosishga ruxsat etildi 25.07.2012.

Bichimi 60x84 ¹/₁₆. «Timez Uz» garniturasi. Ofset bosma usulida bosildi.

Shartli bosma tabog‘i 14,75. Nashriyot bosma tabog‘i 14,25.

Tiraji 300. Buyurtma №78.