«O’zbekiston temir yo’llari» datk

3.5. Elektrovozni elektr tormozlash rejimida boshqarish 
 
Rekuperativ tormozlash.
 
Doimiy tokli elektrovozlarda rekuperativ 
tormozlash asosan zararli tushish joylarida tezlikni qo’llash uchun 
qo’llaniladi. Tushish joyiga yaqinlashganda va poyezd chiqish uchun 
harakatlanganda ventilyatorlar dvigatellari yuqori tezlikka o’tkaziladi, bu 
“Ventilyatorni yuqori tezligi” tugmasini bosib, amalga oshiriladi. So’ngra, 
“Qo’zg’atuvchilar” tugmasi bosilib, o’zgartirgichlar ishga tushiriladi. 
Ularni ishlashi to’g’risida mashinist o’zgartirgichlarning chiroqlari yonib-
o’chishidan xabar topadi. Harakat tezligidan kelib chiqqan holda tortuvchi 
dvigatellari o’ramlarini birlashtirish tanlanadi. VL10 elektrovozlarida 50-
60 km/soat dan 100 km/soat gacha tezlikda parallel birlashuv qo’llaniladi 
va reversiv-selektiv dastak P holatiga qo’yiladi, tezlik 30-60 km/soat 
bo’lsa, S holatiga qo’yiladi. VL8 elektrovozlarida yuqoridagi tezliklar 
ancha past ( 2-7 km/soat gacha). Shundan so’ng tormozlash dastagi 02 
vaziyatga qo’yiladi. Tortuvchi elektr dvigatellarni qo’zg’atuvchi tok paydo 
bo’lishi tortuvchi dvigatellarda qo’zg’aluvchanlik borligidan dalolat 
beradi. Rekuperativ tormozlash sxemasini tayyorlash uchun bosh dastak 1-
vaziyatga qo’yiladi. Bunda tormozlanish bo’lmaydi, chunki tortuvchi 
elektr dvigatellar tokli tizimga ulanmagan. 
Tushish yo’liga o’tilgach tormozlash dastagi 1-vaziyatdan keyingi 
vaziyatlarga tortuvchi elektr dvigatellar magnitli oqimini ko’paytirishga 
mo’ljallangan vaqtdan keyin o’tkaziladi. Ularning elektr qo’zg’atish kuch 
yig’indisi va kontakt tizimidagi kuchlanishi teng bo’lsa, elektrovozni 
rekuperatsiya relesi ishga tushadi va kontaktorlar tortuvchi elektr 
dvigatellar zanjirini tizimga ulaydi. Elektr qo’zg’atish kuchi va tizim 
kuchlanishi tengligida langarlar toki nolga teng bo’ladi. Amalda rele ularni 

---

67 
farqi 80-100 V bo’lganda ishga tushadi. Shuning uchun langarlar zanjiri-
dagi tok tortuvchi va tormozlash rejimida 100-150 A gacha chiqadi. Bu 
holda g’ildirak juftliklari aylanasida kichik kuch paydo bo’ladi. 
Tormozlash kuchi oshib borishi uchun, tormoz dastagi keyingi vaziyatlarga 
o’tkaziladi, bunda magnit oqimi, elektr qo’zg’atish kuchi hamda 
rekuperatsiya toki oshishi kuzatiladi. Tormozlash kuchini zaruriy 
pasaytirish tormozlash dastagini ancha quyi vaziyatlarga o’tkazish orqali 
amalga oshiriladi. 
Rekuperativ tormozlashning mexanik chidamli sifati doimiy qiyalikdan 
pastga tushishda o’zgarmas tezlikda harakatlanishi ta’minlanadi. Poyezd 
ancha yuqori qiyalikdan tushayotganida tormozlash dastagini yuqori 
vaziyatga hamda ancha past qiyalikdan tushayotganda dastakni kichikroq 
vaziyatlarga qo’yishi turli qiyaliklardan tushishda doimiy tezlikka ega 
bo’lish imkonini beradi. 
Katta tormozlash kuchlarida mashinist langar toki va qo’zg’aluvchanlik 
toki nisbati belgilangandan yuqori bo’lmasligini va g’ildirak juftliklari rels 
bilan birlashishini yaxshilash uchun g’ildiraklar ostiga qum jo’natilishini 
kuzatib boradi. 
Elektrovoz sxemasi elektrovozni tormozlash kuchi kamroq bo’lganda 
aralash tormozlashni ishga tushirishga imkon yaratadi, yani sostavni havo 
bilan tormozlash va ushbu holatda rekuperativ tormozlashni ham saqlab 
turish kerak bo’ladi. 
Agar bunday tormozlashda shoshilinch (экстренный) tormozlash ishga 
tushirilsa, elektrovozdagi rekuperativ tormozlash havo orqali tormozlash 
bilan almashtiriladi, mashinist esa kontrollyor dastagini nolli vaziyatga 
o’tkazadi. Agar pastga tushishdan so’ng tepaga ko’tarilish joyi kelsa, uning 
oldida poyezd tezligi eng yuqori bo’lishi zarur. Rekuperatsiya hisobidan 
bunday ko’tarilishga kichik tezlikda borish maqsadga muvofiq emas. 
Rekuperatsiya rejimidagi xususiyatlar turli qattiqlikka ega. Ayniqsa bu 
qattiqlik 11-15 vaziyatlarda yuqori bo’ladi. Shuning uchun amalda ko’proq 
5-11 vaziyatlar qo’llaniladi. 
Rekuperativ tormozlash xuddi tortish rejimi kabi sxemalari bitta 
birlashuvdan ikkinchisiga kuch zanjirini uzmasdan o’tishni ta’minlay 
olmaydi. Shuning uchun tezlikni keng diapazonida rekuperatsiyani qo’llash 
uchun tortuvchi dvigatellar langarlarining birorta birlashuvida rekuperativ 
tormozlashni o’chirish kerak bo’ladi, tortuvchi dvigatellar langarlarini 
boshqa birlashuvga o’tkazishi kerak bo’ladi. Bu holda reversiv-selektiv 
dastak belgilangan holatga o’tkaziladi va rekuperativ tormozlash yana 
ishga tushiriladi.

---

68 
Rekuperativ tormozlashni o’chirish uchun mashinist kontrollyoridagi 
tormozlash dastagi kichik vaziyatlar tomonga rekuperatsiya toki nolga 
yaqin bo’lgan holatga o’tkaziladi. So’ngra bosh dastak, undan so’ng 
tormozlash dastagi nolli vaziyatga o’tkaziladi. Reversiv-selektiv dastak M 
vaziyatiga o’tkaziladi. Tormozlash o’zgartirgichlarni vallari tortish 
rejimiga o’tishi va sxema tortish rejimida ishlashga tayyor bo’lishi uchun 
bosh dastak qisqa muddatga (1-3 soniya) 1-vaziyatga qo’yiladi. So’ngra 
o’zgartirgichlar o’chiriladi. VL80
R
o’zgaruvchan tokli elektrovozda 
harakat tezligiga ko’ra rostlash zonasi tanlanadi:
60-80 km/soat tezlikda 4-zonani 
45-60 km/soat tezlikda 3-zonani 
20-40 km/soat tezlikda 2-zonani 
0-20 km/soat tezlikda 1-zonani qo’llash tavsiya etiladi. 
Shturval tanlangan zonaga o’rnatiladi va tormozlash dastagi P 
vaziyatga o’tkaziladi. Tormozlash sxemasi yig’ilganligi to’g’risida 
mashinist boshqaruv pultidagi R chiroqchasi o’chib-yonishidan xabar 
topadi. Tormoz dastagi bilan bir tekisda qo’zg’aluvchanlik tokini oshirib, 
rekuperativ tormozlash rejimiga erishiladi va I
ya
langari toklari nisbati va I
v
tortuvchi elektr dvigatellarning qo’zg’aluvchanligi belgilanadi, bu holda
I
v
/I
ya
nisbati 0,43 dan past bo’lmasligi kerak. 
Agar tezlikni pasaytirish zarur bo’lsa, nisbatan yuqori tormozlash kuchi 
qo’zg’aluvchanlikni yuqori toki va langarni yuqori tokini qo’llash 
hisobidan olinadi. Bu esa o’z navbatida kontrollyor shturvalini rostlashning 
quyi zonalariga qarab bir tekis aylantirish hisobidan kelib chiqadi. 
Rostlashning 1-zonasida shturvalni NR holatiga o’tkazishda tizim tortuvchi 
dvigatellari ishga tushishiga qarshi rejimda o’tadi. Tortish rejimda 
rekuperativ tormozlashdan oldin shturvalni P1 holatiga qo’yish mumkin va 
tortish rejimining toki hamda tortish kuchi pasaygach tormozlash dastagi P 
holatiga o’tkaziladi. Shundan so’ng shturval kerakli holatga o’rnatiladi va 
tormozlash kuchi yuqorida ko’rsatilgan usullar bilan rostlanadi. 
Tormozlash rejimi sxemasini yig’ish uchun shturvalni nolli vaziyatdan 
keskin tarzda PO holati orqali o’tkazish zarur. Bunda tortish rejimining 
sxemasi yig’ilmasligi kerak va tortuvchi elektr dvigatellar ampermetrlari 
nolni ko’rsatishi kerak. So’ngra interval kerakli holatga o’rnatiladi va 
sxema tormozlash dastagini P holatiga o’tkazish bilan teriladi. 
Rekuperatsiya rejimini bekor qilish uchun avval tormozlash dastagi, 
so’ngra shturval nolli holatga o’tkaziladi.