O’zbekiston temir yo’llari” dak tasarrufidagi “QO’qon temir yo’l kasb-hunar” kolleji

BOZOR IQTISODIYOTI SHAROITIDA KORXONALAR FAOLIYATI
Reja:

1. 
   Korxonalar vazifalari
   
2. 
   Korxonalarni tasis etish va ro’ixatga olish tartibi
   
3. 
   Korxona mulki
   
4. 
   Korxona xo’jalik mexanizmi, uni shakllantirish va rivojlantirish
   

Tayanch iboralar: korxona, mulk, davlat mulki, shaxsiy mulk, boshqaruvchi, bo’ysunuvchi, soliq, nizom fondi, tushum, pul.

Korxonalar vazifalari
Korxona yuridik shaxs huquqiga ega mustaqil xo’jalik yurituvchi subekt bo’lib, mulkdan foydalanish asosida u mehnat jamoasi tomonidan mahsulot ishlab chiqaradi va sotadi, ishlar bajaradi va xizmat ko’rsatadi.

Korxonalar mulk shakliga ko’ra bir-biridan farqlanadi:

• 
  fuqarolar mulkiga asoslangan: xususiy, oilaviy korxona;
  
• 
  jamoa mulkiga asoslangan: korxona, ishlab chiqarish shirkatlari, shirkatlarga tegishli korxona, aktsionerlar jamiyati yoki boshqa xo’jalik jamiyatlari, ijtimoiy tashkilotlar, diniy tashkilotlar korxonasi;
  
• 
  davlat mulkiga asoslangan korxona.
  

Shuningdek, yuridik shaxs huquqiga ega tasischilar uyushmasiga asoslangan qo’shma korxona ham tashkil etiladi. Qo’shma korxona tasischilari jumlasiga chet ellik yuridik shaxslar va fuqarolar ham kirishi mumkin. Xo’jalik oboroti va ishlovchilar soniga bog’liq holda korxonalar yirik, o’rta va kichik bo’lishi mumkin.
Kichik korxonalarni tashkil etish va ular faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari qonun tomonidan belgilab qo’yiladi. Korxonalarning boshqa turlari masalan, ijara korxonalari ham mavjud. Korxonalar ko’ngilli asosda uyushma, xo’jalik assosatsiyalari, kontsern va boshqa birlashmalarga birlashishlari mumkin. Bu birlashmalar zimmasiga bazi ishlab chiqarish, xo’jalik vazifalarini markazlashgan holda bajarish topshiriladi.

Korxonalar xalq xo’jaligining sanoat, qishloq xo’jalik, qurilish, transport, aloqa, fan, ilmiy tekshirish, savdo, moddiy-texnikaviy taminot, xizmat ko’rsatish va boshqa tarmoqlarida faoliyat yuritadilar. Ular bir vaqtning o’zida bir necha xil faoliyat turi — agrar-sanoat, sanoat-savdo, sanoat-qurilish, ilmiy-ishlab chiqarish faoliyatlari bilan shug’ullanishlari mumkin. Bu maqsadda ular ishlovchilarni yollaydilar, mashina va uskuna, xomashyo va materiallar sotib oladilar, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradilar, asosiy fondlar, oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshiradilar, xalq istemol mollarini ishlab chiqaradilar va aholiga pulli xizmat ko’rsatadilar. Korxona o’z mulkidan foydalanadi va uni tasarruf etadi, o’z mustaqil balansiga, ishlab chiqarish xo’jalik faoliyati natijalari, foyda va zarar anikdangan hisob-kitob va hisobotning tugal tizimiga ega bo’ladi. Korxona o’z faoliyati asosini mahsulot, xizmat, ishlarga bo’lgan talab asosida amalga oshiradi. Korxona faoliyati asosini istemolchi va xaridorlar bilan tuzilgan xo’jalik shartnomalari tashkil etadi. Korxona davlat ehtiyojlari uchun shartnoma asosida mahsulot ishlab chiqaradi yoki xizmat ko’rsatadi. Barcha turdagi korxonalar faoliyati moliyaviy natijasining asosiy umumlashtiruvchi ko’rsatkichi foydadir. Soliq, davlat va mahalliy byudjetga, banklar va yuqori tashkilotlarga majburiy to’lovlar to’laganidan so’ng qolgan mablag’ (sof foyda) korxona ixtiyorida qoladi, u faoliyatni davom ettirish, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohani rivojlantirish manbai bo’lib xizmat qiladi. Korxona o’z faoliyati uchun mulki bilan javobgar bo’ladi.

Turli mulk shakllari mavjud bo’lgan sharoitda davlat korxonalar majburiyati korxonalar esa davlat, shuningdek, boshqa korxona, tashkilot va muassasalar majburiyatlari bo’yicha javobgar bo’lmaydi.

Korxona to’liq xo’jalik hisobi va o’z-o’zini mablag’ bilan taminlash tamoyiliga asosan ishlaydi. Korxona ishlab chiqarish, ijtimoiy faoliyati, mehnatga haq to’lash mehnat jamoasi tomonidan ishlab topilgan mablag’ hisobidan amalga oshiriladi. Korxona xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishdan qilgan daromad hisobidan qoplaydi.

Korxonaningtenghuquqli egasi bo’lgan mehnat jamoasi ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish masalalarini mustaqil ravishda hal qiladi. Korxona faoliyatida erishilgan yutuq va ko’rilgan zararlar korxona sof foydasi darajasida, har bir ishlovchi farovonligida aks etadi. Kam sarf qilib, eng yaxshi mahsulot ishlab chiqarish va uni bozorda sotishni taminlay oladigan korxona katta foydaga erishadi va ishlab chiqarish hamda ijtimoiy rivojlanish, mehnatga haq to’lash sohasida imkoniyatlarga ega bo’ladi. Samarali mehnat qiluvchi, istemolchi va jamiyat uchun zarur, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqaruvchi, doimo xarajatlarni qisqartirish yo’llarini izlovchi, mahsulotni arzonlashtirishga harakat qiluvchi korxona yaxshi foyda, yaxshi ish haqiga ega bo’ladi, o’z mehnat sharoiti va turmush farovonligini yaxshilashga erishadi.

Bozor iqtisodiyoti yillar davomida rivojlanishga harakat qilmaydigan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish ustida bosh qotirmaydigan, istemolchi uchun zarur mahsulot ishlab chiqarishga intilmaydigan, o’z faoliyatiga xo’jasizlarcha, javobgarlikni xis qilmagan holda munosabatda bo’ladi, intizomsiz, tartibsizlarga nisbatan keskin munosabatda bo’ladi. Yaxshi ishlaydigan, umumiy yaxshi ishlashga harakat qiladigan bozor iqtisodiyotida sharoitida o’z qobiliyati, tashabbuskorligi, ijodkorligini namoyon qilish uchun keng imkoniyat yaratadi. Bozor ijodkor, unumli, samarali mehnatni taqdirlab, xafsalasizlarni pul bilan jazolaydi.

Korxonaning asosiy vazifasi - ijtimoiy ehtiyojlarni yuqori istemol sifatlariga ega bo’lgan mahsulotlar bilan kam sarf qilib taminlanishi, buning asosida bugun jamoa farovonligi, korxona mulki egasi manfaatlarini taminlashga erishishdir. Bu vazifani amalga oshirish yo’lida korxona quyidagilarga erishishi lozim:

• 
  ishlab chiqarishning rivojlanishi va samaradorligi ortishi; uni har tomonlama jadallashtirish, fan-texnikani taraqqiy ettirish, mehnat unumdorligini oshirish, resurslarni tejash, foydani ko’paytirish;
  

• 
  jamoani ijtimoiy jihatdan rivojlantirish, ijtimoiy sohaning zamonaviy moddiy asosini shakllantirish, yuqori unumdor mehnat uchun imkoniyatlar yaratish, mehnatga qarab taqsimot tamoyilini amalga oshirish, atrof muhitni himoya qilish va yaxshilash;
  
• 
  mehnat jamoasining o’z-o’zini boshqarishi, har bir ishlovchini davlat, jamoa, xususiy mulqdan haqiqiy mulkdor sifatida foydalanishga qiziqtirish, shuningdek, ularda jamoa va davlat ishlariga qiziqish uyg’otish.