«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

 
 
Nazorat savollari 
1. Dielektrikning teshilishi?. 

2. Suyuq dielektriklarning teshilishi?. 
3. Bir muhit usulining mohiyati nimadan iborat?. 
4. Ikki muhit usuli mohiyatini tushuntiring?. 
5. Dielektrik isrof nima? Isrof burchagi-chi? 
6. Dielektrik materialning sifat ko'rsatkichlariga nimalar kiradi? 
 
Adabiyotlar 
1.
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, 
Nil edition. USA, 2009. 33-38 bet. 
8-МA'RUZA 
DIELEKTRIKLARDA ENERGIYA ISROFI 
 
Reja 
 
1.
 
Dielektrik isrof burchagi 
2.
Gazsimon, dielektriklardagi isroflar
3.
Suyuq va qattiq dielektriklardagi isroflar.
 
Dielektrik isrof burchagi 
Dielektrik isrof burchagi deb, sig‘imli zanjirdagi kuchlanish va tokning 
fazoviy siljish burchagini 90
0
gacha to‘ldiradigan burchakka aytiladi. Ideal 

---

dielektrikda tok vektori kuchlanish vektoridan rosa 
0
90
2


ilgarilab, bu vektorlar 
orasidagi isrof burchagi nolga teng bo‘ladi. 
Aksincha, dielektrikda energiya isrofi qancha katta bo‘lsa, fazoviy siljish 
burchagi shuncha kichik va 

burchak yoki uning funksiyasi 
tg

shuncha katta 
bo‘ladi. Jismning agregat holati (gaz, suyuq va qattiq) ga qarab, undagi dielektrik 
isrofning tabiati turlicha bo‘ladi. Dielektrikdagi isrof qutblanish tufayli sodir 
bo‘lganda zaryad va kuchlanish orasidagi bog‘lanish ellips ko‘rinishiga ega 
bo‘ladi. Aksincha, o‘tkazuvchanlik tufayli sodir bo‘lsa, bu bog‘lanish chiziqli 
o‘zgaradi. Elektr maydon kuchlanganligining katta qiymatida yoki yuqori 
chastotada sodir bo‘ladigan isroflar, dielektrikda sodir bo‘ladigan ionlanish 
hisobiga ro‘y beradi
83
. 
Dipol qutblanishda sodir bo‘ladigan quvvat isrofi dielektrikda o‘zgaruvchan 
elektr maydoni ta‘sirida dipol burilishi jarayonida ichki ishqalanish natijasida 
paydo bo‘ladi. Ionlashish sharoitidagi isroflar havoda yoki tarkibida havo 
bo‘shliqlari bo‘lgan jismlarda, masalan, chinni, qog‘oz hamda zich dielektriklar 
orasidagi bo‘shliqlarda sodir bo‘ladi. Qattiq dielektrik ichidagi havo bo‘shlig‘ini 
izolyatsiyasi havoli kondensator deb qarash va uni qattiq dielektrikli kondensator 
bilan ketma-ket ulangan deb faraz qilish mumkin. Bunday dielektriklardagi 
kuchlanish va sig‘im orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi:
Dielektrik va havo bo‘shlig‘ichida kuchlanishlar 
(U
D
, U
h
)
tegishli sig‘imlar 
(C
D
, 
C
h
)
orqali aniqlanadi. Dielektrikdagi kuchlanish 
(U)
oshirib borilsa, 
U
h
qiymati 
teshilish kuchlanishi 
(
Uht
) 
qiymatigacha ortib, havo molekulalarida
avval ionlanish, 
so‘ng‘ra teshilish hodisasi ro‘y beradi. Qattiq jismga nisbatan havoning elektr 
mustahkamligi past bo‘lib, kuchlanishning ma‘lum kritik qiymatidan e‘tiboran 
havoda ionlanish boshlanadi. Ionlanish kuchlanishi 
(U
i
)
qattiq dielektrik uchun 
uncha xavf tug‘dirmaydi. Kuchlanishning 
U=U
i
yoki 
U=U
ht
qiymatlarida 
dielektrikning havo bo‘shliqlarida ionlanish natijasida erkin ionlar soni orta boradi. 
Bu esa dielektrikda elektr o‘tkazuvchanlikning va elektr energiyasi isrofining 
ortishiga olib keladi
84
. Dielektrikda elektr o‘tkazuvchanlik, dipol qutblanish va 
ionlanish uning qizishiga olib keladi. Bunda dielektrikda elektr energiyasining 
ma‘lum miqdori issiqlikka aylanadi. Segnetoelektriklarda energiya isrofi o‘z-
o‘zidan (spontan) qutblanish hisobiga ro‘y berib, uning qiymati Kyuri nuqtasidan 
past 
haroratda 
katta 
bo‘ladi. 
Segnetoelektriklardagi 
energiya 
isrofi 
83
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 39-40 bet.] 
84
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 39-40 bet.] 
;