O‘zbekiston tarixi

Егоров
 
В
. 
Л
.
 
Историческая
география
Золотой
Орды
в
XIV–XV 
вв
. – 
М
., 1985. 
– 
С
. 79–140.
2
Асқаров
 
А
. 
А
.
 
Темур
ва
Улуғбек
даври
тарихи
. – 
Т
., 1996. – 154-
б
. 
51

---

Shuningdek, Amir Temur ham Xitoy imperatoriga yaxshi niyatlar bildirilgan 
maktub yo‘llab, “sovg‘a” sifatida 200 ta otni qo‘shib yuborgan.
1404–1405 yillarda Temur Xitoyga yurish qilishga uringanida ahvol 
birmuncha keskinlashgan. Biroq uning vorislari Shohrux va Ulug‘bek 
davridayoq diplomatik aloqalarning tiklanishi va rivojlanishi ko‘zda tutilgan. 
Hukmronlar bir-birlariga yo‘llagan maktublarida, do‘stona aloqalarni 
mustahkamlash, ikki tomonlama foyda keltiruvchi savdo aloqalarini 
rivojlantirish va savdo yo‘llari xavfsizligini ta’minlash zarurligini uqtirib 
o‘tganlar. 1403–1449 yillarda Xitoyga Samarqanddan 33 nafar va Xirotdan 
14 nafar elchi kelgan.
Xitoyga kelgan turli davlatlarning elchilari boj to‘lovlaridan ozod 
qilinganlar. Bundan tashqari, ularga yotoqxonalar berilib, zarur xizmatlar 
ko‘rsatilgan, turli ko‘ngilxushliklar uchun imkon yaratib berilgan.
Dengiz yo‘llarining ochilishi natijasida Xitoy va Hindistondan tovarlar 
dengiz orqali olib kelinganida ham, Uzoq Sharq va Osiyo davlatlari 
o‘rtasidagi savdo aloqalarida O‘rta Osiyo savdogarlarining ishtiroki davom 
etgan. O‘rta Osiyoga XVI–XIX asrlarda ham Xitoy ipaklari, ipak keyim-
kechaklar va chinni buyumlari kelib turgan.
Ayrim olimlarning ma’lumotlariga qaraganda, o‘sha davrda Buyuk Ipak 
yo‘li orqali O‘rta Osiyodan eksport qilinuvchi tovarlardan biri – zandanachi 
matosi bo‘lib, u Buxoro yaqinida joylashgan Zanadana qishlog‘i 
ustaxonasining mahsuloti bo‘lgan. Ishlab chiqarilgan joyi nomini olgan bu 
mato Buxoro orqali bir qancha davlatlarga, jumladan Kavkazga va Rossiyaga 
yetkazib berilgan.
XVI asrda O‘rta Osiyo va Xitoy o‘rtasidagi diplomatik aloqalar susayib 
borgan. Bunga sabab dengiz yo‘llarining ochilishi, feodallar urushining avj 
olishi, O‘rta Osiyoda Shayboniylar, Eronda Sefevedlar davlatlari o‘rtasidagi 
siyosiy munosabatlarning keskinlashuvidir. O‘rta Osiyo shaharlarining 
boshqa davlatlar savdo markazlaridan ajralib qolishi karvon yo‘llari orqali 
amalga oshiriladigan savdo-sotiqning anchayin pasayib ketishiga sabab 
bo‘ldi.
XIX asrda, butun Yevropaning e’tibori Turkistonga qaratilgan bir vaqtda, 
Buyuk Ipak yo‘li allaqachon afsonaga aylangan edi. Uning “qayta ochilishi” 
siyosiy sharoitlarning tasodifiy natijalari edi. Bu safar sirli yo‘llanma bilan 
Angliya qirolichasining topshirig‘iga binoan, Qoraqumning qorli tog‘lari 
orqali O‘rta Osiyoga hindistonlik Muhammadi Hamid yuborilgan. U Takla 
Makan vohalarini o‘rganishi kerak edi. Bu mustamlaka mamlakatlar 
bo‘yicha Rossiya va Angliya manfaatlari to‘qnashgan bir davr bo‘lib, ular 
Osiyoda mustahkamlanib olish va unga o‘zlarining ta’sirlarini kuchaytirishi 
borasida raqobatlashganlar. Birinchi masala joyni razvedka qilish va xarita 
tuzishdan iborat bo‘lgan. Inglizlarda hindistonlik fuqarolardan razvedka 
maqsadida foydalanish fikri tug‘ilgan: ular Turkistonga olib boruvchi yo‘llar 
orqali savdogar ko‘rinishida chegaralardan ortiqcha qiyinchiliksiz o‘tishlari 
mumkin bo‘lgan.
Shunday qilib, Muhammadi Hamid topshiriq olgach, Yorkentga yo‘l oladi 
va u yerda vazifasini nihoyasiga yetkaza olmaydi, chunki yo‘lda kasalga 
52

---

chalinib, vafot etadi. Lekin u ba’zi bir narsalar – afsonaga aylangan Takla 
Makan orqali o‘tuvchi yo‘nalish, Xo‘tan yaqinidagi cho‘llarda qum uyumlari 
bilan ko‘milgan shaharlar haqida yozib qoldirishga ulgurgan.
Bu ma’lumotlarga tuzukroq ahamiyat berilgunicha yana o‘ttiz yil o‘tishi 
kerak bo‘ldi. 1900 yildan boshlab Ipak yo‘lida arxeologik izlanishlar 
boshlanadi (Xo‘tandagi “Janubiy Ipak yo‘lida”). Unda ingliz, nemis, fransuz, 
rus va yapon olimlari ishtirok etgan. Ko‘pdan-ko‘p san’at durdonalari 
topilgan, bu qo‘lyozmalar o‘n yetti tilda va yigirma to‘rt harfli alifboda 
yozilgan bo‘lib, hozirda dunyoning mashhur muzeylarida saqlanmoqda. 
Birinchi jahon urushining boshlanishi to‘satdan bu tadqiqotlarni uzib qo‘ydi.