O‘zbekiston tarixi

3-ma’ruza 
 
MARKAZIY OSIYODAGI DASTLABKI DAVLAT TUZILMALARI, 
ULARDAGI IJTIMOIY HAYOTNING O‘ZIGA XOSLIGI 
 
1. «Osiyocha ishlab chiqarish» usulining o‘ziga 
xos xususiyatlari 
Mustaqillik tufayli o‘zbek davlatchiligi o‘zining yangi bosqichiga 
ko‘tarildi. So‘nggi yillarda olib borilayotgan tadqiqotlar natijasida Markaziy 
Osiyoda o‘ziga xos davlatchilik tizimining paydo bo‘lganligi ma’lum 
bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat qurish jarayonida o‘tmishning 
tarixiy tajribasi, o‘zbek xalqining qadimiy davlatchilik an’analari beqiyos 
ahamiyat kasb etishi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning 
asarlarida o‘z aksini topdi.
Davlatlarning paydo bo‘lishi insoniyat tarixida muhim o‘rin egallaydi. 
Zero, har bir xalqning o‘z sivilizatsiya bosqichini o‘tgan yoki o‘tmaganligi 
uning o‘z davlatchilik tizimiga egaligi yoki ega emasligi bilan belgilanadi. 
Shunday ekan, xalqimizning o‘z davlatchilik tizimiga qachon ega 
bo‘lganligini bilish tarix fani oldida turgan muhim vazifalardan biridir.
Davlatlar kelib chiqishiga ko‘ra, birlamchi yoki ikkilamchi davlatlarga 
bo‘linadi. Birlamchi davlatlar deb, o‘zga davlatlarning ta’sirisiz, mustaqil 
tarzda yuzaga kelgan davlatlarga aytiladi. Ikkilamchi davlatlar o‘zga 
davlatlarning ta’siri ostida yuzaga kelgan davlatlar hisoblanadi. 
Markaziy Osiyo hududida dastlabki davlatlarning paydo bo‘lishi 
masalasida tarixchi olimlarning qarashlari mavjud. Bir guruh olimlar bizning 
hududimizdagi ilk davlatlar er. av. I ming yillik boshlarida, Qadimgi Sharq 
davlatlari ta’sirida paydo bo‘lgan, degan fikrni bildiradilar (masalan, 
Masson). Ikkinchi guruh olimlar Markaziy Osiyo hududida ilk davlatlar mil. 
av. II ming yillikning birinchi asrlarida paydo bo‘lgan degan fikrdalar 
(masalan, Zeymal). Olimlar bu masalani yechishda tashqi omillarga berilib, 
Markaziy Osiyo xalqlarining asrlar davomida qo‘lga kiritgan an’ana va 
tajribalariga yetarli e’tibor bermadilar
1
.
Fikrimizcha, Markaziy Osiyoning qulay jug‘rofiy o‘rni, tabiati, unumdor 
yerlari ushbu hududda ham davlatchilik juda erta paydo bo‘lganidan dalolat 
beradi.
Sobiq sovet davri tarix fanida davlatlarning kelib chiqishiga biryoqlama, 
tor sinfiy yondashuv mavjud edi. Shuningdek, davlatchilik rivoji 
bosqichlarini to‘g‘ri tushunmaslik, yozma manbalarning yo‘qligi ham bu 
masalada xato fikrlar kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Masalaning mohiyati 
shundaki, Qadimgi Sharq mamlakatlarida ilk davlatlar shahar-davlatlar 
ko‘rinishida paydo bo‘lgan. Bu jarayon sug‘orishga asoslangan barcha 
1
Қудратов
 
С
. 
С
.
 
Марказий
Осиё
ҳудудида
илк
давлатларнинг
пайдо
бўлиши
. – 
Гулистон
, 1998. 
32

---

dehqonchilik hududlari – o‘rta va Yaqin Sharq, shu jumladan Markaziy 
Osiyo mamlakatlarida yuz bergan. Dastlab, Markaziy Osiyodagi ilk davlatlar 
deyilganda, yaqin yillargacha miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda vujudga 
kelgan “Katta Xorazm” va “Qadimgi Baqtriya” podshohliklari tushunilib 
kelingan. Ular davlatchiligimiz rivojining ikkinchi bosqichiga tegishli 
davlatlardir. So‘nggi yillardagi arxeologik tadqiqotlar Markaziy Osiyo 
hududidagi ilk davlatlar shahar-davlatlar ko‘rinishida bo‘lib, ular miloddan 
avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida paydo bo‘lganligidan guvohlik 
beradi
1
.
Shu davrda Markaziy Osiyoning Qizilqum, Qoraqum cho‘llarining 
ichkarilari, Pomir va Oloy tog‘larining yuqori qismidagi yerlar ajdodlarimiz 
tomonidan o‘zlashtirilgan. Andronova, Tozabog‘yob, Zamonbobo, 
Qayroqqum madaniyatlari shundan dalolat beradi. Markaziy Osiyoning 
janubiy qismida aholi o‘troq holda, dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Bu 
yerda Nomozgoh, Sopolli, Dashtli kabi o‘troq dehqonchilik madaniyatlari 
qaror topgan. Markaziy Osiyoning janubida qadimda Baqtriya, Marg‘iyona, 
Parfiya, Areya va Girkaniya singari tarixiy-madaniy hududlar bo‘lgan. 
O‘troq dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholi qadimda vodiylarda yashagan. 
Kezi kelganda shuni ta’kidlash lozimki, aholining bunday joylashishi suv 
manbalari birmuncha cheklangan o‘rta Yaqin Sharq mamlakatlariga xos 
xususiyatdir.
Vohalarda ishlab chiqaruvchi xo‘jalik, ayniqsa, sug‘orma 
dehqonchilikning yuksalishi jamiyatda ijtimoiy va mulkiy tabaqalanish 
jarayonini yuzaga keltiradi. Ushbu jarayon uzoq davom etib, uning natijasida 
davlatchilik tizimi shakllana boshlaydi.
Jamiyatda sodir bo‘lgan iqtisodiy siljishlar Markaziy Osiyoda miloddan 
avvalgi III–II ming yilliklardan boshlab ilk shaharlarning paydo bo‘lishiga 
olib keldi. Umuman olganda, shaharlarning paydo bo‘lishi jarayonini 
o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Zero, ko‘pchilik mutaxassislarning 
fikrlaricha, shaharlar va davlatlarning paydo bo‘lish jarayoni uzviy bog‘liq 
holda kechgan
2
.
Bu davrlarga kelib dehqonchilik vohalarida aholining alohida-alohida 
joylashish tizimi shakllangan. Aynan shu narsa shahar tipidagi aholi 
manzilgohlarining shakllanishiga shart-sharoitlarni yaratib beradi. Tarixni 
o‘rganishda shaharlarni yuzaga keltirgan omillarni bilish ham muhim 
ahamiyatga egadir.
Birinchi omil – aholining nihoyatda zichligi, uning bu yerda to‘planishiga 
imkon yaratadigan oziq-ovqat olish yo‘li, ya’ni o‘troq dehqonchilikning 
paydo bo‘lishi. Aholi zichligi o‘troq dehqonchilik jamiyatlarida oldingi 
terimchilik, ovchilik bilan shug‘ullangan davrga nisbatan 100 barobar oshadi. 
1