O‘zbekiston tarixi

Buyuk ipak yo‘li – G‘arb bilan SHarqni bir necha asr mobaynida bir biriga bog‘lab kelgan yo‘llardan biri bo‘lib, bu yo‘l fanga 1877 yilda nemis olimi K.Rixtgofen tomonidan shunday nom bilan kiritildi. Unga qadar bu yo‘l “G‘arbiy meridional yo‘l” deb atalib kelinardi. Buyuk Ipak yo‘li 12 ming km. uzunlikda bo‘lib, u Sariq dengiz sohillaridan boshlanib, SHarqiy Turkiston, Markaziy Osiyo, Eron, Mesopotamiya, Suriya orqali O‘rta er dengizi sohillarigacha davom etgan.

Qadimgi va o‘rta asr davlatlarining hukmdorlari Ipak Yo‘lidagi savdoni o‘z nozoratiga olishga doimo harakat qilishgan. I-III asrlarda Ipak yo‘li savdosi Kushonlar nazorati ostida bo‘lgan bo‘lsa, III-VII asrlarda O‘rta Osiyo va SHarq orqali o‘tgan ipak yo‘lining nazorati sug‘diylarning qo‘lida bo‘lgan. VIII asrdan boshlab Ipak yo‘lidagi savdo nazorati arablar qo‘liga, IX-X asrlarda Somoniylar, XI-XII asrlarda qoraxoniylar, saljuqiylar va xorazmshohlar qo‘liga o‘tdi. XIII asrga kelib, CHingizxon ipak yo‘lining barcha tarmoqlari bo‘ylab nazoratni qo‘lga kiritdi. Lekin bu davrga kelib Buyuk Ipak yo‘lidagi qizg‘in savdo-iqtisodiy olaqalarga putur etgan edi. XIV asrning 70-yillaridan Amir Temur siyosiy hokimiyatni qo‘lga olib, qudratli saltanatga asos solgach, el-yurtda barqarorlik ta’minladi. Buyuk Ipak yo‘lidagi sovdo-iqtisodiy aloqalar yangidan rivojlanish pallasiga kirdi.

Buyuk ipak yo‘lining nufuzi XVI-XVII asrlarga kelib pasaya boshladi. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli savdo-sotiq quruqlik orqali emas, suv yo‘li orqali amalga oshirila boshlandi. CHunki dengiz orqali savdo ancha xavfsiz bo‘lib, bundan tashqari Osiyo mamlakatlaridagi o‘zaro urushlar va siyosiy beqaror vaziyat ham Buyuk ipak yo‘lining inqiroziga sabab bo‘lgan.

Ipak yo‘li birgina iqtisodiy ahamiyat kasb etmay, balki u diniy, madaniy meros yutuqlarini tarqatuvchi, mamlakatlararo diplomatik aloqalarni ta’minlovchi yo‘l ham edi.