G‘azna, keyinchalik Balx) Pirmuhammadga suyurg‘ol qilib
berilgan.
Uluslar markaziy hukumatga itoat etsalar-da, ammo ular
ma’lum mustaqillikka ega edilar. Ulus hukmdorlarining alo hida
davlat devonxonasi, qo‘shini mavjud edi. Ularning markaziy
hukumatga tobeligi xirojning bir qismini Samarqandga yubo-
rib turish va oliy hukmdor harbiy yurishlarida o‘z qo‘shini
bilan qatnashish yoki talab qilingan askarni yuborib turishdan
iborat edi.
Qo‘shin tuzilishi.
Amir Temur davlat mustaqilligi va
muho faza yo‘lidagi ichki va tashqi siyosatida asosan qo‘shinga
suyanar edi. Shuning uchun ham u qo‘shin boshliqlarini tanlash
va ularni tarbiyalash, harbiy qismlar va ularning joylashish
tartibi, navkar va sarbozlarning qurollanishi hamda ichki
intizom masalalariga nihoyatda katta ahamiyat berardi.
Sohibqiron intizomli qo‘shin tuzishga, jang paytida qo‘-
shin qismlarini oqilona boshqarishga, jang taqdirini hal
qiladigan joylarga harbiy kuchlarni tezkorlik bilan yo‘llashga,
mavjud to‘siq va g‘ovlarni tadbirkorlik bilan bartaraf etishga,
118
qo‘shindagi jangovar ruhni yuksak darajada ushlab turishga
erishgan.
Amir Temur qo‘shiniga chorvadorlar qatori o‘troq aholi-
dan ham askar to‘plangan. Askariy qismlarni viloyatlardan
to‘p lash bilan tavochi mansabidagi amaldorlar shug‘ullanar
edi. Qo‘shinda harbiy kuchlarning asosini tashkil qilgan otliq
askarlar bilan bir qatorda piyodalar ham xizmat qilgan. Amir
Temur qo‘shini son jihatdan aniq tashkil etilgan, uning jangovar
tartibi takomillashib borgan, o‘z zamonasining ilg‘or qurol va
texnikasi bilan ta’minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-bosh,
bayroq va tug‘lari bilan farqlangan. Bunday farqlanish jangda
qo‘shinni boshqarishda qo‘l kelgan.
Amir Temur qo‘shini o‘ntalik askariy birikmalar asosida
tuzilgan harbiy qismlardan iborat edi. Lashkar tuman – o‘n
minglik, hazora – minglik, qo‘shun – yuzlik va ayl – o‘nlik
birik
malariga bo‘lingan. Amir Temur o‘n minglik askarni
boshqarish uchun tuman og‘asi, minglik bo‘linmalar uchun
mirihazora, yuzliklar uchun qo‘shunboshi va o‘nliklar uchun
esa aylboshi kabi harbiy mansablarni ta’sis etadi.
Sohibqiron Sharqda birinchilardan bo‘lib qo‘shinga o‘tso-
char qurol – to‘pni olib kirgan. Tog‘li hududlarda jang hara-
katlari olib boruvchi maxsus harbiy qism va bo‘linmalar tashkil
qilingan. Ibn Arabshohning guvohlik berishicha, Sohibqiron
qo‘shinida ayollardan iborat bo‘linmalar bo‘lib, ular erkaklar
bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalarini
ko‘rsatgan.
Jangga kirish usuli.
Harbiy yurish paytida oldinda xabar
chilar, ular orasidan yasovul bo‘linmasi, undan keyinroqda
mang lay – avangard qism borardi. Manglay bilan qo‘shinning
asosiy qismlari oralig‘ida esa qo‘mondonning qarorgohi va
uning yon-atrofida zaxira (rezerv) qismlar joylashgan bo‘lib,
u “izofa” deb yuritilgan.
Amir Temur qo‘shinining asosiy jangovar qismlari markaz,
o‘ng – burong‘or va chap – juvong‘or qanotlaridan iborat bo‘l-
gan. Har bir qanotning oldida bittadan qo‘shimcha qo‘riqchi
manglay – avangardi, yon tomonida esa bittadan qo‘riqchi
119
askariy qo‘shilmalar – qanbullar bo‘lar edi. Shu tariqa qo‘shin
yetti qism – qo‘llardan iborat edi.
Sharafiddin Ali Yazdiy
qo‘shinni yetti qo‘lga – qismga bo‘lib joylashtirish tartibini
birinchi bo‘lib Amir Temur joriy qilgan deb yozadi. Bu qo‘llar
janglarda mustaqil harakat qilib, faqat qo‘shin qo‘mondoniga
bo‘ysungan.
Amir Temur jang qilishning yangi harbiy uslublarini qo‘l-
lagan. Xususan, jang vaqtida qo‘shin qanotlarini dushman huju-
midan muhofaza qilish va o‘z navbatida, g‘anim kuchlarini yon
tomondan aylanib o‘tib, unga ortdan zarba berish maqsadida
tuzilgan otliq qism – qunbulning joriy etilishi bo‘lgan.
Amir Temurning harbiy yurishlari.
Amir Temurning
har bir harbiy yurishiga turtki bo‘larlik sabab bor edi. Bu sa-
bablar – o‘z davlatining chegaralarini mustahkamlash, tashqi
dush
manlardan himoyalanish, karvon yo‘llarini turli yo‘l-
to‘sarlardan tozalash, xiyonatchi, sotqin, aldamchilarni jozalash,
bo‘ysunmaganlarni itoat ettirish, o‘zining siyosiy ta’sirini
kengaytirishdan iborat bo‘lganligini tarixiy manbalardan bilib
olish mumkin.
Amir Temur yordamida To‘xtamish Oltin O‘rda taxtini
egallaydi. Keyinchalik To‘xtamish xoinlik yo‘liga kiradi. U
Amir Temurga qarshi ochiqdan ochiq kurashga o‘tadi. Natijada
Amir Temur To‘xtamishga qarshi uch marta qo‘shin tortishga
majbur bo‘ladi.
So‘nggi shiddatli jang 1395-yilning 15-aprelida Shimoliy
Kavkazda Tarak (Terek) daryosi bo‘yida sodir bo‘ldi. Jangda
Amir Temur qo‘shini dushmanga qarshi otdan tushib, uni
kamondan o‘qqa tutish usulini qo‘lladi. O‘q va qilich zarbiga
chiday olmagan To‘xtamish
qo‘shinining safi buzilib, orqaga
chekindi va tarqalib ketdi. To‘xtamishxon sanoqligina askari
bilan qochib changalzorga kirdi va ta’qib etib kelayotgan
askarlardan bekindi.
Rossiya tarixchilari B. D. Grekov va A.Y.Yaku bovskiy-
lar
ning ta’kidlashicha, Amir Temurning To‘xtamish ustidan
qo
zongan g‘alabasi faqat O‘rta Osiyo uchun emas, balki
120
butun Sharqiy Yevropa, shuningdek, Rus knyazliklarining
birlashishlari uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan edi.
Amir Temur o‘z saltanatining janubiy chegaralarini mustah-
kamlash va kengaytirish maqsadida Eron, Ozarbayjon, Iroq,
Shom (Suriya) ustiga uch marta askar tortadi. Bu yurishlar
tarixda uch yillik, besh yillik va yetti yillik urushlar deb nom
olgan.
Amir Temur o‘z ixtiyori bilan taslim bo‘lib, moli omon
to‘lagan shaharlarga tegmagan, qo‘shinlarni bunday shaharlarga
kiritmagan. 1398–1399-yillarda Hindistonga yurish qiladi va
Dehlini egallaydi.
Keng ko‘lamli harbiy yurishlar natijasida Sohibqiron
Amir Temur saltanatining chegarasi Usmonli turklar davlati
chegarasiga borib taqaldi. Amir Temur usmonli turklar sultoni
Boyazid yildirim bilan munosabatni yaxshilash tarafdori
bo‘lgan. Boyazid qoraqo‘yunlar, muzaffariylar, jaloyiriylarning
Amir Temurga qarshi harakatlarini qo‘llab-quvvatlagan. Buning
natijasida ikki davlat o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lishi muqarrar
bo‘lib qoldi.
Amir Temur bilan Sulton Boyazid qo‘shinlari o‘rtasidagi
hal qiluvchi jang 1402-yil 20-iyulda Anqara yaqinida, Chubuq
mavzeyida sodir bo‘ladi. Bu jang tarixda “Anqara jangi” deb
ataladi. Uzoq davom etgan shiddatli jangda Sohibqiron kuchlari
turk qo‘shinini tor-mor etadi. Sulton Boyazid asirga olinadi.
Boyazid ustidan qozonilgan buyuk g‘alaba bilan Amir
Temur ni Fransiya, Angliya hamda Kastiliya va Leon qirollari
tab
rik
lab, unga o‘z muboraknomalarini yuboradilar. Chunki
Sohib
qiron endigina uyg‘onayotgan Yevropaga ulkan xavf
solib tur
gan Usmonli turklar davlatiga zarba berib, butun
Yevropaning xaloskoriga aylangan edi.
Kichik Osiyodan Samarqandga qaytgan Amir Temur
1404-yilning 27-noyabrida 200 ming qo‘shin bilan
Samarqanddan Xitoyga qarshi yurishga chiqdi. Biroq Xitoy
121
ustiga yurish Amir Temurning to‘satdan vafot etib qolishi
(1405-yil 18-fevral) tufayli amalga oshmay qoldi.
“Temur tuzuklari”.
Amir Temur hayotlik davridayoq uning
harbiy san’ati va davlat boshqarish uslubiga bag‘ishlangan
maxsus asar yaratilib, u “Temur tuzuklari” nomi ostida shuhrat
topadi. Unda davlatni boshqarishda kimlarga tayanish, toj-u
taxt egalari faoliyatining tartibi – tutumi va vazifalari,vazir va
qo‘shin boshliqlarini tayinlash tartiblari belgilab berilgan. Amir
Temurning “... davlat ishlarining to‘qqiz ulushini kengash,
tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga
oshirdim”, “Kuch – adolatdadur” degan so‘zlari uning mam-
lakatni aql-zakovat va adolat bilan boshqarganligidan guvohlik
beradi.
Shunday qilib, Sohibqiron Amir Temur davlatni boshqarish
va harbiy sohada o‘ziga xos usul yaratib, shu asosda barpo
qilgan davlati bilan dunyoni lol qoldirdi.
1. Ayting-chi, Amir Temur saltanati qanday boshqarilgan?
2. Amir Temur davlatidagi uluslarning asosiy xususiyati nimadan
iborat bo‘lgan?
3. Suyurg‘ol yerlar kimlarga, nima uchun berilgan?
4. Ayting-chi, Amir Temur qo‘shini qanday tartibda tuzilgan?
Chin gizxon qo‘shinidan nimasi bilan farq qilgan?
5. Amir Temur qanday usulda jangga kirgan?
6. “Temur tuzuklari”da nimalar bayon etilgan?
Quyidagi jadvalni Amir Temur saltanatida davlat boshqaruvi
mavzusiga oid ma’lumotlat bilan to‘ldiring.
Davlat
boshqaruvi
Uluslar
Qo‘shin
tuzilishi
Jangga kirish
usuli
122
34-§. AMIR TEMURNING TASHQI SIyOSATI
Tayanch tushunchalar: Sharq va G‘ arb mamlakatlari bilan
munosabatlar,
diplomatik aloqalar, elchilar tashrifi, Buyuk Ipak
yo‘lida savdo munosabatlari.
Tashqi siyosat.
Amir Temur davlati bilan Vizantiya, Tur-
kiya, Hindiston, Ispaniya, Fransiya, Angliya, Oltin O‘rda,
Mo‘guliston, Xitoy kabi davlatlar iqtisodiy, siyosiy va
madaniy aloqalar o‘rnatdilar. Amir Temur davlatining tashqi
siyosati o‘z oldiga mamlakat xavfsizligini ta’minlash; qo‘shni
mamlakatlarda o‘z ta’sirini mustahkamlash; Turkiya, Hindiston,
Xitoy, Venetsiya, Ispaniya, Fransiya va Angliya bilan iqtisodiy,
elchilik, madaniy aloqalarni o‘rnatish va rivojlantirish kabi
vazifalarni qo‘ygan.
XIV asr oxirlarida vujudga kelgan muayyan xalqaro
vaziyat tufayli Amir Temur davlati, Turkiya, Misr va Oltin
O‘rda eng qudratli davlatlar sifatida siyosiy maydonga chiqdi.
Bu davrda Amir Temurga Mo‘g‘uliston, Oltin O‘rda va Misr
bilan ittifoqdagi Usmoniylar Turkiyasi qarama-qarshi turardilar.
Mo‘g‘uliston bilan munosabatlar.
Movarounnahr mo‘g‘ul-
lar istibdodidan xalos etilib, mamlakatda Amir Temur hoki-
miyati o‘rnatildi, lekin uning sarhadlari hali tinch emas edi.
Mo‘g‘ulistonda ulus beklarining isyonlari va ularning Toshkent
viloyati bilan Farg‘ona vodiysiga talonchilik xurujlari ro‘y
berib turardi. Shimol tarafda Oq O‘rdada Jo‘ji ulusining toj-
taxti uchun kurash kuchaygan, ularning Xorazm hukmdorlari
bilan qo‘shilib, Buxoro, Chorjo‘y va Qarshi ustiga qilgan
talonchilik yurishlari davom etardi.
Bularni bartaraf qilmay turib, Amir Temur o‘z davlatining
xavf sizligini ta’minlay olmas edi. Manbalarning guvohlik beri-
shicha, Amir Temur bu masalani muzokaralar yo‘li bilan hal
qilishga urindi. Lekin foydasi bo‘lmadi. Uni qurol vositasi bilan
hal qilishga majbur bo‘ldi. Amir Temur 1371–1390-yillarda
olib borgan yetti harbiy yurishdan keyin Mo‘g‘ulistonda
tinchlik o‘rnatish va uni o‘zining ta’sir doirasiga kiritib olishga
muvaffaq bo‘ldi.
123
Misr bilan aloqalar.
Amir Temur bilan Misr sultoni Bar-
quq o‘rtasidagi rasmiy aloqalar 1385-yildan boshlangan edi.
1386–1405-yillar mobaynida Amir Temur va Misr sultonlari,
shuningdek ularning Suriyadagi noiblari o‘rtasida taxminan
25 marta maktub va elchilar almashuvi bo‘ldi. Amir Temur
Misr sultoni Barquq bilan do‘stona munosabatlar o‘rnatilishi,
savdogar va tijorat ahllari bemalol bordi-keldilarini amalga
oshirishlari, bundan keyin o‘rtada hech qanaqa ixtilof va adovat
harakatari bo‘lmasligi haqida takliflar bildirib o‘z elchilarini
jo‘natgan edi. Biroq Sulton Barquq Amir Temur jo‘natgan
elchilarni qatl etib, takliflarni rad etadi. Keyinchalik Amir
Temur Sulton Boyazid ustidan g‘alaba qozongach, Misr o‘z
itoatkorligini izhor etadi.
Oltin O‘rda bilan munosabatlar.
Amir Temur yordamida
To‘xtamish Oltin O‘rda taxtiga kelgan bo‘lsa-da, uning Mova-
rounnahrga talonchilik yurishlari avj oldi. Bundan tashqari,
To‘xtamishxon Misr, Iroq va Turkiya bilan harbiy ittifoq tuzib,
Amir Temurga zarba bermoqchi bo‘ldi. 1384-yilda To‘xta-
mishxonning elchisi Misr sultoni Barquq bilan uchrashuvda
Amir Temurni yo‘q qilish taklifini kiritadi. Bunday taklifga shu
yili Misrga kelgan Turkiya va Sivas elchilari mamlakatlari Amir
Temurga qarshi bo‘lgan harbiy ittifoqqa qo‘shilishini aytdilar.
Turkiya, Misr va Oltin O‘rdaning o‘zaro yaqinlashuvi Amir
Temur davlatiga jiddiy xavf tug‘dirardi. Shuning uchun Amir
Temur bu harbiy ittifoq harakatga kelishiga yo‘l qo‘ymadi.
Amir Temur ittifoqchilarni bittadan safdan chiqarish siyosatini
tutdi. 1395-yilda To‘xtamishxonga, 1402-yilda Yildirim
Boyazidga qaqshatqich zarbalar berdi.
Xitoy va Hindiston bilan munosabatlar.
Sharqning eng
katta davlatlaridan Xitoy bilan munosabatlar Amir Temur
davrida bir qadar jiddiylashib qolgan edi. Bunga Xitoy
hukmdorlarining ulug‘ davlatchilik siyosati sabab bo‘lgandi.
Min imperatorlari Xitoyga qo‘shni bo‘lgan mamlakatlarni
Xitoyga qaram mamlakatlar deb hisoblar edilar. Amir Temur-
ning elchilari va savdogarlari olib borgan sovg‘a-salomlarni
124
esa o‘lpon deb atar edilar. Temur ham Xitoy elchilari bilan
shunga yarasha munosabatda bo‘ldi. Klavixoning ma’lumot-
lariga qaraganda, 1404-yilda Samarqandga kelgan Xitoy
imperatorining elchilarini boshqa mamlakat elchilaridan
yuqo
riga o‘tqazib qo‘yilgan ekan. Yuqoridagi aytilganlardan
kelib chiqib Amir Temur buyrug‘iga ko‘ra ular ham boshqa
mamlakat elchilari qatoridan o‘ziga yarasha joyga o‘tqazilgan.
Xalqaro siyosiy vaziyat.
Sohibqiron Amir Temur jahon
siyo siy hayotiga ham ta’sir ko‘rsatdi. Ma’lumki, bu davrda, bir
tomondan, Sulton Boyazidning Bolqon yarimoroli davlatlariga
nisbatan tazyiqi kuchayib, butun Yevropaga xavf solayotgan
edi. Ikkinchi tomondan, Boyazidning o‘zi G‘arbga tomon
shiddat bilan siljib borayotgan xavfli raqib – Amir Temurning
kuchli tazyiqiga duchor bo‘lgan edi. Bunday siyosiy vaziyatda
Boyazidga qarshi kuchlarning ma’lum darajada birlashuvi
tabiiy edi.
Avvalambor Boyaziddan yengilib, o‘z yer va mulklaridan
mahrum bo‘lgan Kichik Osiyo mamlakatlarining hukmdorlari
Amir Temurdan madad istab, uning Qorabog‘dagi o‘rdagohiga
borib, qaror topadilar. Hatto Vizantiya va G‘alatadagi Genuya
hokimining noibi, Fransiya qiroli hamda Sultoniya shahrining
katolik missionerlari yordam so‘rab Amir Temurga murojaat
qiladilar. Buning evaziga ular harbiy yurish vaqtida unga
yordam berish hamda Konstantinopol va Peraning Boyazidga
to‘lab kelgan bojini bundan buyon Amir Temurga to‘lashga
va’da qiladilar. Bunday taklif Amir Temurga ma’qul tushadi.
Chunki Turkiyani dengiz sohilidagi tayanchidan ajratish uchun
unga dengizdan madad zarur edi. Shunday qilib, XIV asr oxiri
va XV asr boshlarida sulton Boyazidga zarba berish uchun
qulay siyosiy vaziyat vujudga keladi. Bu vaziyatdan Amir
Temur ustalik bilan foydalanadi.
Elchilik aloqalari.
Anqara yaqinida turklarning 160 ming
kishilik qo‘shini ustidan qozonilgan buyuk g‘alabadan so‘ng
Amir Temurning G‘arbiy Yevropa davlatlari bilan bo‘lgan
aloqalarining mazmuni tubdan o‘zgaradi. endilikda Amir
Temur ular bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlash va
125
o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yish kabi masalalarga
ahamiyat beradi.
Amir Temur 1402-yil yozida Fransiya va Angliyaga maxsus
elchilar orqali Karl VI va Genrix IV nomlariga maktublar
yo‘llaydi. elchilar Parijga 1403-yil may oyida yetib boradilar.
elchilar ikki mamlakatning savdogarlari uchun erkin savdo
munosabatlari olib borilishini ta’minlash va agar qirol hamda
gersoglar rozi bo‘lsalar, bu erkin savdoni tegishli bitim yoki
shartnoma bilan mustahkamlashni taklif etadi.
Fransiya qiroli Karl VI 1403-yil 15-iyunda Amir Temurga
yo‘llagan javob maktubidan ma’lum bo‘lishicha, Amir Temur
takliflari Fransiya tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilingan.
Xuddi shu davrda Amir Temurning Angliya qiroli
Genrix IV bilan olib borilgan diplomatik munosabatlarida
g‘arbiy viloyatlar hokimi Mironshoh faol qatnashdi. G‘arbiy
eron, Iroq, Ozarbayjon, Armanistonni o‘z ichiga olgan mulklar
hokimi Mironshoh Amir Temurning keksayib qolgan davrida
G‘arbiy Yevropa hukmdorlarining diqqat-e’tiborini o‘ziga
jalb etadi. Bu davrda u Yevropa davlatlari bilan o‘zaro savdo
aloqalarini jonlantirish maqsadida nasroniy ruhoniylariga
xayrixohlik bildirib, savdogarlarning daxlsizligini ta’minlash
borasida chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Shu sababli G‘arbda
Mironshoh tez orada “katolik oqimining homiysi” sifatida
shuhrat qozondi.
Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III Sharq bilan juda
qiziqib qolgan edi. 1402-yilning bahorida dastlab Ispaniya
elchilari Amir Temurning Kichik Osiyodagi qarorgohiga
yuboriladi. elchilarga Amir Temur va Boyazidlarning kuch-
qudrati, boyligi va qo‘shinining sonini bilish hamda ular qo‘l
ostida yashayotgan xalqlarning urf-odatlari, dini va qonunlari
haqida aniq ma’lumotlar to‘plash topshiriladi. Sharq va G‘arb
davlatlarining elchilari qatorida Ispaniya elchilari ham Amir
Temur tomonidan qabul qilinib, qirol nomiga yozilgan maxsus
maktub va in’omlar bilan kuzatiladi. Ularga qo‘shib Amir
Temur Muhammadqozi ismli o‘z vakilini Ispaniyaga elchi
qilib yuboradi. Genrix III 1403-yilda Amir Temur huzuriga
126
elchi qilib yuboradi. Genrix III 1403-yilda Amir Temur huziriga
ikkinchi marta maxsus elchilarni yuboradi. Unga Klavixo boshliq
qilib tayinlanadi. Ispaniya elchilari Samarqandda Amir Temur
tomonidan tantanavor qabul qilinib, ularga hurmat-ehtirom
ko‘rsatadilar.
Klavixo boshliq Ispaniya elchilari 1404-yilning sentabr-
noyabr oylarida Samarqandda bo‘ladilar. Amir Temurning
Xitoy tomonga yurishi munosabati bilan boshqa ko‘pgina
davlatlarning elchilari kabi Ispaniya elchilari ham 1404-yilning
21-noyabrida Samarqanddan jo‘natib yuboriladi. Kla
vixo
Ispaniyaga 1406-yilning mart oyida qaytib boradi. Klavixoning
safar taassurotlari “Buyuk Temur tarixi”, “Temur qarorgohi”
va “Samarqandga sayohat kundaligi” nomlari ostida ispan
tilida bir necha bor nashr qilinadi.
Tashqi savdo.
Amir Temur o‘z davlati poytaxti Samarqand
atrofida qad ko‘targan bir qancha yangi qishloqlarni Sharqning
mashhur shaharlari Dimishq (Damashq), Misr (Qohira),
Bag‘dod, Sultoniya va Sheroz nomlari bilan atadi. Chunki
Samar qand kattaligi, go‘zalligi hamda tevarak-atrofining obod
etilganligi jihatidan dunyodagi eng yirik shaharlardan ham
ustunroq turmog‘i lozim edi.
Tashqi savdoda ham Samarqand katta o‘rin tutgan. Samar-
qandga turli mamlakatlardan, xususan, Xurosondan ma’danlar,
Hind va Sinddan yoqut, olmos, Xitoydan atlas, choy, mushk
va boshqa mollar, o‘zga mamlakatlardan oltin va kumush olib
kelinardi. Klavixo Xitoy poytaxti Xonbaliqdan 800 tuyalik
savdo karvoni kelganini o‘z kundaligida qayd etgan. Bu davrda
Amir Temur va uning mahalliy noiblari Xitoy va Hindistondan
O‘rta Osiyo orqali Yaqin Sharq va Yevropa mamlakatlariga
boradigan xalqaro savdo yo‘li – Buyuk Ipak yo‘lida savdo
karvonlari qatnovi xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha muhim
chora-tadbirlar ko‘rganlar. Sharq bilan G‘arb o‘rtasida sav-
do-sotiq va elchilik aloqalari kengaydi. Bu esa Amir Temur
davlatining tashqi iqti
sodiy va elchilik aloqalarining bar-
qarorligiga olib keldi.
127
1. Ayting-chi, Amir Temur davlati bilan qaysi davlatlar iqtisodiy,
siyosiy va madaniy aloqalar o‘rnatdilar?
2. Amir Temur tashqi siyosatda o‘z oldiga qanday vazifalarni
qo‘ygan?
3. XIV asr oxirlarida qaysi davlatlar eng qudratli davlatlar sifa-
tida siyosiy maydonga chiqdi?
4. XV asr boshlaridagi xalqaro siyosiy vaziyat qanday edi?
5. Yevropa hukmdorlari nima uchun Amir Temur bilan diplo-
matik aloqalar o‘rnatishga harakat qildi?
6. Nima uchun Mironshoh G‘arbda “katolik oqimining homiysi”
degan sifat bilan mashhur bo‘ldi?
7.
Nima uchun Amir Temur Samarqand atrofidagi qishloqlarning
nomini Sharqning mashhur shaharlari nomi bilan atadi?
35-§. AMIR TEMURNING JAHON TARIXIDA
TUTGAN O‘RNI
Tayanch tushunchalar: Amir Temurning Vatanimiz va jahon
tarixida tutgan o‘rni, Amir Temur jahon va milliy tarixchilarning
e’tirofida, mustaqillik yillarida Amir Temur xotirasining tiklanishi.
Amir Temurning Vatanimiz va jahon tarixida tutgan
o‘rni.
Amir Temur 35 yil davomida mamlakatni boshqardi.
Hin diston va Xitoydan Qora dengizga qadar, Orol dengizidan
Fors qo‘ltig‘iga qadar bo‘lgan g‘oyat katta hududni qamrab
olgan ulkan saltanatni vujudga keltirdi. Bundan tashqari, Kichik
Osiyo, Suriya, Misr va Quyi Volga, Don bo‘ylari, Balxash
ko‘li va elsuvi daryosi, Shimoliy Hindistongacha bo‘lgan
mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysundirdi. U nafaqat Movarounnahr va
Turkistonni obod qildi, balki bo‘ysundirilgan mamlakatlarning
shaharlarini ham qayta qurdirdi. Bag‘dod, Darband va
Baylakon shaharlari shular jumlasidandir. eng muhimi eron,
Ozarbayjon va Iroqdagi tarqoqlik va boshboshdoqlikka barham
berib, Sharq bilan G‘arbni bog‘lovchi qadimiy karvon yo‘llarini
tikladi. Bu bilan nafaqat Movarounnahr, balki Uzoq va Yaqin
Sharq mamlakatlarining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga,
128
xalqlar va mamlakatlarni bir-biri bilan yaqinlashtirishga ulkan
hissa qo‘shdi.
Amir Temur Yevropaning Fransiya, Angliya va Kastiliya
kabi yirik qirolliklari bilan bevosita savdo va diplomatik
aloqalar o‘rnatdi. Siyosiy tarqoqlik tugatilib, markazlashgan
davlatning tashkil topishi katta ijobiy oqibatlarga olib keldi.
Mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini mo‘g‘ullarning bir yarim
asrlik hukmronligi natijasida tanazzulga uchragan iqtisodni
tiklash uchun qulay sharoit vujudga keldi. Ayni vaqtda
xo‘jalikning asosi bo‘lgan sug‘orma dehqonchilikda muayyan
siljishlar ro‘y berdi. Yangi-yangi kanallar qazilib, sug‘orma
dehqonchilik maydonlari kengaydi. Hunarmandchilik, ichki
va tashqi savdo rivojlandi, fan va madaniyat ravnaq topib,
shaharlar obodlashdi va gavjumlashdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |