“Oʻzbekiston tarixi” fanidan

Markaziy Osiyo - jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi 
Reja: 
1. Sivilizatsiya tushunchasi, uning asosiy belgilari. 
2. Ibtidoiy jamiyat, uning davrlari va O‘rta Osiyodagi manzilgohlari. Dehqonchilik, 
chorvachilik va hunarmandchilikning paydo bo‘lishi. Metallning kashf etilishi. 
3. Dastlabki tsivilizatsiyaning ma’naviy asoslari. Zardushtiylik. Madaniyat, san’at, yozuv. 
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
Sivilizatsiya. Ibtidoiy to‘da. Urug‘chilik jamiyati. 
O‘zlashtiruvchi xojalik. Paleolit davri manzilgohlari. Mezolit davri manzilgohlari. Neolit davri 
manzilgohlari. Eneolit davri manzilgohlari. Bronza davri manzilgohlari. Mehnat qurollaridagi 
o‘zgarish- lar. Matriarxat. Patriarxat. Dehqonchilik. Chorvachilik. Hunarmand- chilik. Ishlab 
chiqarish xojaligi.
 
O‘zbekiston hududi eng qadimgi davrlardan boshlab jahon tsivilizatsiyasining 
o‘choqlaridan biri bo‘lib kelgan. Markaziy Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston hududlarida olib 
borilayotgan tadqiqot ishlarining ko‘lami va natijalari bunga yaqqol dalil bo‘la oladi. 
Qadimda Turon, o‘rta asrlarda Movarounnahr, keyinchalik Turkiston, O‘rta Osiyo, 
Markaziy Osiyo deb atalgan hudud insoniyat tsivilizatsiyasi ilk o‘choqlaridan biri bo‘lgan. 
Arxeologlar va boshqa olimlar o‘lkamiz o‘tmishini taqiq etib, bu makon jahon 
tsivilizatsiyasining o‘choqlaridan biri ekanligini ta’kidlamoqdalar. O‘zbekiston Prezidenti 

---

I.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida “Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, 
ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat SHarq, balki umumjahon tsivilizatsiyasi beshiklaridan biri 
bo‘lganganligini jahon tan olmoqda”,– deydi. “Tsivilizatsiya” so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, u 
hozirgi zamonda insoniyatning komillikka, yetuklikka intilish mazmunida talqin etiladi, 
shuningdek u inson hayoti uchun qulayliklar yaratish jarayonini ifodalovchi tushuncha hamdir. 
Adabiyotda bu so‘z “tamaddun” deb ham ataladi va madaniy hayotga, taraqqiyotga erishuv 
jarayoni ma’nosida ishlatiladi. qomusiy kitoblarda tsivilizatsiya–jamiyat taraqqiyoti jarayonida 
yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar, shuningdek ularni yanada ko‘paytirib va 
takomillashtirib borish usullarining majmui, deyiladi. Demak, tsivilizatsiya insoniyat 
taraqqiyotining mahsuli va ayni paytda zaminidir. 
Tsivilizatsiya qadimda yer kurrasining turli hududlarida mustaqil ravishda paydo 
bo‘lgangan va shu sababdan uning o‘ziga xos ko‘rinishlari mavjud. Zamonlar o‘tib bu mahalliy 
tsivilizatsiyalarning bir qator xususiyatlari boshqa hududlardagi taraqqiyot belgilari bilan 
qorishib, umuminsoniy tsivilizatsiya vujudga kelgan. Asrlar osha bu madaniyat darajasi oshib 
borgan, takomillashgan, yangi cho‘qqilarga erishgan. 
Olimlarimiz xulosalari, ko‘plab ashyoviy dalillardan bilamizki, geografik joylashuvi, 
iqlimi va boshqa qulayliklari tufayli O‘zbekiston insoniyatning qadimgi makonlaridan biri 
bo‘lgan. 
Er yuzida insoniyat paydo bo‘lishi haqida turlicha qarashlar, fikrlar, taxminlar mavjud. 
Masalan, bir guruh olimlar (Ch.Darvin, F.Engels) odam maymundan tarqalgan va bunda asosiy 
rolni mehnat o‘ynagan deyishsa, boshqa bir guruh olimlar, shuningdek, din odamni xudo 
yaratgan deb ta’lim beradi. Xatto insoniyat yerga bir vaqtlar o‘zga sayyoradan kelgan degan 
g‘oyalar ham yo‘q emas. Shu bilan birga haligacha odamning paydo bo‘lishi to‘g‘risida aniq 
ilmiy asoslangan dalil isbot yo‘q. SHunday ekan, biz bugungi mavzuimizda tarixiy voqea va 
xodisalarni yoritishda tarixiylik, haqqoniylik va ilmiylik tamoyillariga amal qilib, mavzuni 
tushuntirishga harakat qilamiz. 
Uzoq asrlar davomida qadimgi ajdodlarimiz asta–sekin atrof dunyo haqida tasavvur hosil 
qilganlar, tabiiy muhitga moslasha borganlar. Hayot uchun ko‘rash jarayonida qadimgi odamlar 
turli mehnat qurollarini yaratganlar, ularni takomillashtirganlar, tabiat ne’matlaridan to‘larok 
foydalanishga intilganlar. Tosh asridan tortib to bugunga qadar bo‘lgan o‘ta noyob va ahamiyatli 
ashyolar mamlakatimiz hududlarida madaniy–ma’naviy va ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot qadimda 
paydo bo‘lganligi va uning rivojlanishi uzluksiz davom etganligini tasdiqlaydi.. 
Insoniyatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi (antropogenez) uzoq davom etgan tarixiy 
jarayondir. Uning bosib o‘tgan davrlari, ya’ni shakllanishi, irqlarga ajralishi, ma’naviyati, 
madaniyati, san’ati, turmush tarzi, umuman tarixiy taraqqiyotda erishgan yutuqlari 

---

beqiyosdir.Shu ma’noda insoniyatning eng qadimgi davrlardan to hozirgi kunlargacha bosib 
o‘tgan tarixiy taraqqiyot yo‘li, qisqa qilib aytganda “tsivilizatsiya” deyiladi. 
Insoniyat tsivilizatsiyasi uzoq davom etgan jarayon bulib, ayrim tadqiqotlarda u bundan 
3-3,5 mln yil boshlangan (ingliz ota-bola Liki) deyilsa, boshqalarda 1 mln. yil 700-600 ming yil 
(E.Dyubua), D.Blekda 600-500 ming yil deyiladi. Bunday odamlar fanda “Zinjantrop”-
ishbilarmon odamlar va Avstralopitek (Janub odami), “pitekantrop” (maymun odam), 
“sinantrop” (Xitoy odami) kabi nomlar bilan tadqiq qilingan, o‘rganilgan. 
Hozirgi paytda Markaziy Osiyo hududida ibtidoiy jamiyatning rivojlanish bosqichlari 
quyidagi davrlarga bo‘linadi: 
 
1.Paleolit (“palayos”-qadimgi, “litos”-tosh) davri; bundan taxminan 1 million yil ilgari 
boshlanib, 15-12 ming yil ilgari tugaydi; o‘z navbatida bu davr uchga bo‘linadi;
a) ilk paleolit-(Ashel’) davri, 1 million - 100 - ming yillikni o‘z ichiga oladi;
b) o‘rta paleolit-(Mustьe) davri, mil. avv. 100-40 - ming yilliklar;
v) so‘nggi paleolit-mil. avv. 40-12 - ming yilliklar; 
2. Mezolit (“mezos”-o‘rta, “litos”-tosh) miloddan avvalgi 12-7 - ming yilliklar.
3. Neolit (“neos”-yangi, “litos” tosh) miloddan avvalgi 6-4 - ming yilliklar.
4. Eneolit (mis-tosh davri)-miloddan avvalgi 4 - ming yillikning oxiri 3 - ming yillikning 
boshi.
5. Bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 - ming yilliklar.
6. Temir davri-miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlaridan.
O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farg‘ona vodiysidagi 
Selung‘ur, Toshkent viloyatidagi Ko‘lbuloq, Buxorodagi Uchtut makonlaridan topilgan. Bu davr 
odamlari toshlardan qo‘pol qurollar (chopperlar) yasab, termachilik va jamoa bo‘lib ov qilish 
balan shug‘ullangan. Ilk paleolit davri odamlari jismoniy jihatdan ham, aqliy jihatdan ham 
hozirgi odamlardan tubdan farq qilgan. Ular tabiat oldida ojiz bo‘lib, faqat tayyor mahsulotlarni 
o‘zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na dehqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar. 
Yaqin yillargacha O‘zbekiston hududida odamlar bundan 100 ming yillar ilgari yashay 
boshlagan deb hisoblanardi.Biroq o‘tgan asrning 80-yillarida arxeolog olim U.Islomov 
boshchiligidagi tadqiqotchilar Farg‘ona vodiysidagi Selengur (So‘x tumani) g‘oridan poleolit 
davriga oid ajdodlarimiz yashagan joyni topgach, fikrlar o‘zgardi. 
Ilk paleolit davriga oid Selungurda 13 ta madaniy qatlam aniqlandi. Bu yerdagi 
topilmalarning yoshi 1 mln. yildan ziyodroq. Bu yerdan topilgan odam jag‘ va yelka suyaklari, 
tishlari xududimizda “fergantrop” deb nomlangan odamlar yashaganligi va O‘zbekiston 
haqiqiqatdan ham insoniyat tsivilizatsiyasi o‘choqlaridan biri ekanligini isbotladi. Toshkent 
viloyatidagi Obirahmat, Samarqand viloyatidagi qo‘tirbuloq makonlari ham paleolit davriga oid 

---

bo‘lib, ularning birinchisidan 21 ta, ikkinchisidan 5 ta madaniy qatlam topib o‘rganilgan. Bu 
joylarda ko‘plab tosh qurollardan tashqari fil, bug‘u, yovvoyi ot, quyon, echki, to‘ng‘iz, jayron, 
arxar kabi xayvon suyaklari, gulxan, kul, ko‘mir qoldiqlari ham topilgan. Bu inson uzoq vaqtlar 
davomida mazkur makonlarda yashaganligidan dalolat beradi. 
O‘rta paleolit davri makonlari Toshkent vohasidagi Obirahmat, Xo‘jakent, Samarqanddagi 
Omonqo‘ton, Boysun tog‘laridagi Teshiktosh kabi bir qator makonlarda aniqlangan bo‘lib, 
ulardan shu davrga oid ko‘pgina turli toshlardan yasalgan mehnat qurollari topilgan. SHuningdek 
bu davrga oid manzilgohlar Farg‘ona, Buxoro, Navoiy viloyatlarining 50 ga yaqin joylarida 
topilgan. Obirahmat makoni yoysimon shaklda bo‘lib, bu yerda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy 
qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nukleuslar, parrakchalar, o‘tkir uchli sixchalar, qIrg‘ichlar 
uchraydi, shuningdek, turli hayvonlarning suyaklari ham ko‘pchilikni tashkil etadi. 
O‘rta paleolit (mustьe) davriga oid eng katta yodgorlik 1938 yilda A.Okladnikov 
tomonidan ochilgan Surxandaryoning Boysun tog‘idagi Teshiktosh g‘oridir. Bu g‘or – 
makonning kengligi 20 metr, balandligi 9 metr, chuqurligi 21 metr bo‘lib 5 ta madaniy 
qatlamdan iborat. Bu yerda 3 mingga yaqin tosh qurollar turli xayvonlar suyaklari topildi. Eng 
muhimi bu g‘ordan 9-11 yoshli bolaning skeleti topilganligi bo‘ldi. U neandertalь tipidagi odam 
vakili edi. 
O‘rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarining mehnat qurollari takomillashib, 
turmushida yangi unsurlar paydo bo‘la boshlaydi. Eng muhimi, ibtidoiy to‘dadan Urug‘chilik 
jamoasiga o‘tish boshlanadi. SHimoldan ulkan muzlik siljib kelishi va hamma yoqda sovuq 
kuchayishi sababli olov kashf etiladi. Odamlar o‘choqlar atroflarida to‘planib, ibtidoiy turar-
joylarga asos soldilar. Jamoa bo‘lib ov qilish paydo bo‘ladi. SHunday qilib, o‘rta paleolit davriga 
kelib qadimgi odamlar O‘rta Osiyoning keng hududlariga tarqala bordi. Bunga mintaqa tabiiy 
iqlimining o‘ziga xosligi ham ta’sir ko‘rsatgan 
So‘nggi paleolit qadimgi tosh davrining so‘nggi bosqichidir. Bu davrga oid makonlar 
Ohangarondagi qo‘lbuloq, Toshkentning g‘arbidagi Bo‘zsuv 1 hamda Samarqand atroflaridan 
topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirg‘ichlar, kesgichlar, sixchalar, pichoqlar, 
boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga kelib odamlar faqat tog‘li hududlarda emas, tekisliklarda 
ham yashay boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutug‘i urug‘chilik tuzumi (matriarxat)ga 
o‘tilishidir. 
Shunday qilib, paleolit davrida ibtidoiy odamlar xo‘jalik yuritishning eng oddiy 
yo‘llaridan (termachilikdan) murakkabroq ko‘rinishlariga (ovchilik, baliqchilik) ga o‘tdilar. Olov 
kashf etildi. Ibtidoiy turar-joylar o‘zlashtirildi. Insoniyat ibtidoiy to‘da davridan urug‘chilik 
tuzumiga o‘tdi. Mehnat qurollari takomillashib, turlari ko‘paya bordi, dastlabki diniy qarashlar 
paydo bo‘ldi. Demak, inson tarixining eng uzoq davom etgan bosqichi bo‘lmish qadimgi tosh 

---

davrida odamning shakllanish jarayoni asosan yakun topadi. Keyingi tosh davrlarida turli irqlar 
shakllanligi ma’lum. Olimlar, xususan uch irq–evropid, negroid va mongoloid irqlari
shakllanligini ta’kidlaydilar 
O‘zbekiston hududida mezolit davriga oid Machay (Surxondaryo), Obishir (Farg‘ona 
vadiysi), Bo‘zsuv, qo‘shilish (Toshkent) kabi manzilgohlar topib o‘rganildi.Bu davrda qurollar 
turi ko‘paydi. Suyak va yog‘ochdan dastachalar paydo bo‘ldi. Masalan: Machay g‘oridan bigiz, 
igna pichoq, keskich, ushatgich, nayza, o‘q uchlari, shuningdek, 20 turdan ziyod hayvon 
suyaklari topildi.. Bu davrga kelib muzlik yana shimolga qaytadi. Hayvonot va o‘simlik 
dunyosida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Insoniyat o‘z tarixidagi dastlabki murakkab 
moslamani - o‘q-yoyni kashf etdi. Bu davrning oxirlarida ibtidoiy to‘da o‘rnida ibtidoiy jamoa–
urug‘chilik tuzumi vujudga kela boshlaydi. Dastlab urug‘chilik jamoalaridagi qarindoshlik ona 
tomonidan bo‘lgan. Shuning uchun insoniyat taraqqiyotning bu bosqichini olimlar matriarxat 
deb atadi. Ona urug‘i keyingi tosh davrlarida ham hukmronlik qilgan. Farg‘onaning Obishir 
soyidan, Toshkentning Bo‘zsuv yoqasidan, Surxondaryoning Machay qishlog‘idan va boshqa 
joylardan mezolit davriga oid manzilgohlar topilgan. Bu davrda bir qancha jonivorlar (it, sigir, 
qo‘y, echki) xonakilashtiriladi, diniy e’tiqodlar vujudga keladi, tasviriy san’at paydo bo‘la 
boshlaydi. Xususan, Surxondaryoning Zaraut soyida bundan taxminan 14–15 ming yil avval 
yaratilgan qoyatosh suratlar buning isbotidir. 
Mezolit davri qurollari paleolitga nisbatan ixchamligi va sifatliligi bilan farq qiladi. 
Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik bilan band bo‘lgan.
Neolit davrida qadimgi qabilalar hayotida katta-katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu davr 
odamlari aksariyat hollarda daryo va daryo irmoqlari yoqasida, ko‘llar bo‘ylarida yashab, tabiiy 
imkoniyatlarga qarab, baliqchilik va ovchilik yoki dehqonchilik hamda qisman hunarmandchilik 
bilan shug‘ullanganlar. Neolit davrida qadimgi ajdodlarimiz loydan idishlar yasab ularni olovda 
pishirishni, ya’ni kulolchilikni, shuningdek ip yigiruv asosida to‘qimachilikni kashf etdilar. Xatto 
yog‘och yoki qamishdan qayiq yasab suvda suzishni o‘zlashtirdilar. Demak, bu davr paleolit, 
mezolit davrlariga nisbatan yuksak taraqqiyot davri edi. 
Neolit davri qabilalari orasida qay tariqa xo‘jalik yuritilishiga qarab quyidagi 
madaniyatlar tarkib topgan: Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor madaniyati.