“Oʻzbekiston tarixi” fanidan

TASSRning tuzilishi. 
Sovet hokimiyati o’zining avvaldan rejalashtirgan sotsialistik 
yo’nalishdagi iqtisodiy va siyosiy qayta qurishlar yo’lini izchil amalga oshirishga kirishdi. 
Chunonchi, yer to’g’risidagi dekret asosida yerga bo’lgan xususiy mulkchilikni tugatish 
boshlandi. Shu maqsadda joylarda yer qo’mitalari tuzildi. Jumladan, 1918-yil kuzida Sirdaryo 

---

viloyatida 51 ta, Samarqand viloyatida 50 ta, Yettisuvda 25 ta shunday qo’mitalar tashkil etildi. 
Biroq dehqonlar sovet ma’murlarining yer qo’mitalarini tuzish harakatini keskin norozilik bilan 
qarshi oldilar. Shunga qaramasdan bolsheviklar bu yo’lni qat’iy amalga oshirishda davom 
etdilar. Buning natijasida o’lkadagi ko’plab miqdordagi yirik mulklar, xususiy yerlar musodara 
etildi va milliylashtirildi. 
Sovet hukmdorlarining yana bir hiylakorligi va ustamonligi shunda ko’rinadiki, ular 
Turkiston muxtoriyati tajribasidan muhim xulosa chiqarib, bu hududda o’ziga xos sovet muxtor 
respublikasini tuzishga yo’l tutdilar. Bundan ko’zda tutilgan bosh maqsad - Turkistonning 
kelajakda mustaqil, suveren davlat bo’lib, ajralib chiqib ketishiga izn bermaslik edi. Sovetlar 
ishlab chiqqan rejaga ko’ra 1918-yilning 20-aprelidan 1-mayigacha Toshkentda bo’lib o’tgan 
o’lka Sovetlarining V qurultoyida 
Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi
(TASSR) 
tuzildi va RSFSR tarkibiga kiritildi. Sinfiylik tamoyillariga asoslangan o’ziga xos davlat 
boshqaruvida hokimiyat funksiyalari butunlay sovetlar va ularning organlari ixtiyorida edi. 
Qurultoyda respublikaning hokimiyat organlari: 
Markaziy Ijroiya Qo’mitasi
(MIQ) va 
Xalq 
Komissarlari Soveti
(XKS) saylandi. MIQning jami 36 a’zosidan atigi 9 nafari mahalliy millat 
kishilari edi. Avtonom respublika MIQning raisi etib bolshevik P. A. Kobozev saylandi, 
bolshevik F. I. Kolesov boshchiligida 16 kishidan iborat tuzilgan XKS tarkibiga ham 3 nafar 
mahalliy aholi vakillari kiritilgan edi, xolos. 
1918-yil iyunda 2 ming nafar bolsheviklarni o’z safida birlashtirgan 
Turkiston Kompartiyasi
tuzildi. 1919-yil-martida Turkiston Kompartiyasi huzurida Turor Risqulov raisligida 
O’lka 
musulmonlari byurosi
tuziladi. Musbyuroning organi - «Ishtirokiyun» gazetasi nashr etila 
boshlandi, unda Turkiston ma’murlarining shovinistik siyosati fosh etila bordi. 
1918-yil oktabrida bo’lgan o’lka sovetlarining VI qurultoyida TASSR Konstitutsiyasi qabul 
qilindi. Unda Turkistonni RSFSRning “ajralmas, tarkibiy qismi” ekanligi, o’lka xalqlarining 
barcha hayotiy masalalari uning mas’ulligida ekanligi qonunlashtirildi. 
Turkistonda sovet hokimiyatining tobora kuchayishi, uning yakkahukmronligining ortib 
borishi, o’lka hayotining hamma jabhalarining qattiq markazlashtirilishi, qattiqqo’l iqtisodiy 
tadbirlarning o’tkazilishi faqat mahalliy aholi qatlamlarining keskin noroziligiga sabab bo’lib 
qolmasdan, boshqa siyosiy muxolifatchi kuchlarni ham harakatga keltirdi. 
1919-yil 19-yanvarida harbiy komissar K.Osipov uyushtirgan isyon natijasida Toshkentda 
14 nafar Turkiston xalq komissarlarining otib o’ldirilishi ham buning aniq ifodasi bo’lgandi. 
Ammo tezlikda o’zlarini o’nglab olishga ulgirgan bolsheviklar vaziyatni o’z foydalariga 
o’zgartirib, sovet hokimiyatini yana saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi, hokimiyat organlari yangi 
kadrlar bilan to’ldirildi. Rahbarlik lavozimlariga mahalliy millat vakillari ham jalb etila bordi. 
Moskva sovet Turkistoniga o’z ta’sirini kuchaytirish, uni har tomonlama o’ziga qaram qilish 

---

maqsadida 1919-yil kuzida Toshkentga alohida favqulodda vakolatlar berilgan 
Turkkomissiya
(Sh. Eliava - rais, V. Bokiy, F. Goloshchekin, V. Kuybishev, M. Frunze, Ya. Rudzutak)ni 
yubordi. Uning butun faoliyati TASSR sovet va partiya qurilishi ishlarini jadal sur’atlar bilan 
olib borish, yangi tuzumni chuqur ildiz ottirish edi. TASSR hayotida kechayotgan barcha 
ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bilan bog’liq eng asosiy masalalarning 
birortasi ham Turkkomissiya a’zolarining izmisiz hal etilmas edi. 
Bu davrda mahalliy xalq orasidan chiqqan, sovet va partiya qurilishida ancha tajriba 
ortirgan, chiniqqan T. Risqulov, N. To’raqulov, A. Rahimboyev, N. Xo’jayev, Q. Otaboyev, A. 
Ikromov, S. Segizboyev kabi yurt arboblari u yoki bu rahbariy mansablarda faoliyat yuritgan 
bo’lsalar-da, ammo ularning inon-ixtiyori moskvalik hukmdorlar tizginida bo’lgan. Xullas, 
Turkkomissiya siymosida TASSR hayotida zo’rlik bilan qaror topdirib borilayotgan bolsheviklar 
diktaturasining asl mazmun-mundarijasi mujassamlashgan edi. 
Rossiyada 1917-yilda yuz bergan fevral inqilobiy o’zgarishi chorizmning yarim mustamlaka 
o’lkalari hisoblangan Xiva xonligi va Buxoro amirligida ham aks-sado bermay qolmadi. Avvalo, 
bu tobe davlatlarning Rossiya ta’siridan xalos bo’lishga intilishi ko’zga tashlansa, ikkinchi 
tomondan, mahalliy xalqning demokratik erkinliklar va huquqlarga ega bo’lish sari harakatlari 
faollashdi. 
Jumladan, Xorazmda 
Yosh xivaliklar
harakati xonlikdagi siyosiy vaziyatni o’zgartirish va bir 
qator demokratik o’zgarishlarni yuzaga chiqarishga otlandilar. Yosh xivaliklar yetakchilari 
ishlab chiqqan manifestda konstitutsion monarxiya tuzish, xonning vakolatlarini cheklash, 
iqtisodiyot, ta’lim va madaniy xayot jabhalarini isloh qilish talablari ilgari surilgandi. Xivada 
ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskin tus olayotganidan cho’chigan Isfandiyorxon (1910-1918) 1917-
yil 5-aprel kuni manifestni imzolashga majbur bo’ldi. Manifest talablariga ko’ra xonlikda 
konstitutsion monarxiya tuzumi o’rnatildi. Ayni paytda tarkibi 30-50 kishidan iborat ruhoniylar 
va savdo-sanoat ahli vakillaridan saylangan Majlis va Nozirlar Kengashi tuziladi. Ular xalq 
vakilligi boshqaruvi organlari sifatida xon hokimiyati vakolatlarini ma’lum darajada chekladi. 
Manifestga muvofiq yosh xivaliklarning taniqli rahbari Bobooxun Salimov Majlis raisi, 
Matmurodov esa Nozirlar Kengashi raisi etib saylandilar. Xon xazinasi va uni tasarruf qilish 
ustidan nazorat o’rnatildi. Xon temir yo’llar qurish, pochta-telegraf o’rnatish, yangi jadid 
maktablari ochish to’g’risida va’dalar berdi. Biroq Xiva xoni va uning atrofidagi mutaassib 
kuchlar bu demokratik o’zgarishlarni yo’qqa chiqarish, eski tartiblarni qayta tiklash payida 
bo’ldilar. 
1917-yil-iyuniga kelib Isfandiyorxon Rossiya Muvaqqat hukumatining Xivadagi vakili, 
general Mirbadalov yordamiga tayanib, Matmurodov boshliq Yosh xivaliklar rahbarlarini 
qamoqqa oladi. Bu partiyaning faoliyati qonundan tashqari deb e’lon qilinadi. Yosh 

---

xivaliklarning ko’plari qo’lga olinib jazolanadi. Qolganlari xonlik hududini tark etadilar.