“Oʻzbekiston tarixi” fanidan

6-mavzu 
Chingizxon. O‘z dovyurakligi, ustomonligi, makkorligi bilan mashhur bo‘lgan Temuchin 

---

(1155—1227) XII asrning oxirlariga kelib nafaqat, mo‘g‘ul- larning ko‘p sonli urug‘-qabilalarini, 
shu bilan birga, ular bilan yon- ma-yon yashab kelgan ko‘plab turkiy elatlar, chunonchi, jaloyirlar, 
oyratlar, qaraitlar, naymanlar, qoraxitoylar, qirg‘izlar, uyg‘urlar, qar- luqlar va boshqalarni ham 
birin-ketin bo‘ysundirib, kuchli davlatga asos soldi. Bu davlat harbiylashgan tizimga 
asoslanganligi bilan ajra- lib turardi. Qo‘shinlarga: o‘n jangchiga bir boshliq-o‘n boshi, shu- 
ningdek, yuz boshi, ming boshi va tuman boshilar boshchilik qilar- di. Tuman, deganda o‘n 
minglik qo‘shingina emas, balki shu qo‘shin safini doimiy to‘ldirishi kerak bo‘lgan butun bir 
tuman, ya’ni besh- o‘n ming o‘tovli yoki 50 mingga yaqin aholisi bo‘lgan hudud nazarda tutilardi. 
Har bir shunday tumanga tayin qilingan tumanboshi faqat o‘n ming jangchining qo‘mondoni 
bo‘libgina qolmay, ayni zamon- da o‘z tasarrufidagi minglab fuqarolarning taqdirini ham hal 
etuv- chi hokimi mutlaq hisoblanardi. Mazkur tumandagi barcha sudlov, jinoiy javobgarlik va 
fuqarolik ishlari ham to‘laligicha uning tasarru- fida bo‘lgan. 
Temuchin tumanlarda hokimiyat boshqaruvini o‘zining o‘g‘illari va eng yaqin kishilariga 
topshiradi. Jumladan, uning yaqin safdosh- laridan Subitoy, Xubiloy, Jebe, farzandlari: Jo‘jixon, 
Chig‘atoy, O‘qtoy, Tulixonlar birinchi bo‘lib tuman sohiblari bo‘lganlar. 
Temuchinning mo‘g‘ullarning ulug‘ xoqoni sifatidagi o‘rni va mavqeyini har jihatdan 
mustahkamlash, bunga qonuniy tus berishda 1206-yili poytaxt Qoraqurumda bo‘lib o‘tgan 
umummo‘g‘ul qurul- toyi alohida ahamiyatga molik bo‘ldi. Qurultoyda Temuchin barcha 
mo‘g‘ul-tatar xonlarining ulug‘ xoni (qooni), deb e’lon qilindi va unga Chingizxon laqabi berildi. 
Qurultoy tomonidan qabul qilingan «Yaso» hujjati (mo‘g‘ullar davlatining asosiy qonunlari 
majmua- si) ulug‘ xon hokimiyatini yanada mustahkamladi. «Yaso» yangi paydo bo‘lgan 
hukmron tabaqa - tarxonlarga katta imtiyozlar berilishi- ni ko‘zda tutardi. 
Chingizxon ulug‘ xoqon, deb e’lon qilingan birinchi kundayoq o‘zining eng yaqin kishilaridan 95 
nafarini bahodur, mingboshilar etib tayinlaydi va bir necha ming kishiga tarxonlik yorliqlari beri- 
ladi. Chingizxon, ayni paytda, 10 ta oliy hokimiyat lavozimlarini ta’sis etadi va mingta 
«dovyurak» jangchilardan tarkib topgan shax- siy gvardiya tuzadi (keyinchalik uning soni 10 
ming kishiga yetka- ziladi). Butun mamlakatda kuchli temir intizom, qattiqqo‘l tartib o‘rnatilib, 
jangovar harbiy safarbarlik ishlari avj oldirib borildi. Bu hol Chingizxonning xorijiy ellarni zabt 
etishdan iborat o‘z oldiga qo‘ygan yovuz, agressiv maqsadlarini tez orada amalga oshirishga 
imkon yaratib berdi.
XIII asr boshlariga kelib Chingizxon qo‘shni davlatlar va xon- liklarni birin-ketin bosib 
olishga kirishadi. Agar 1206-yilga qadar bepoyon Gobi sahrosidagi qavm-qabilalar itoatga 
keltirilgan bo‘l- sa,