O`zbekiston tarixi fanidan o`quv – uslubiy majmua i-qism Termiz – 2010

IDЕNTIV O`QUV MAQSADLARI:

1.1. Ilk davlatlarning paydo bo`lish omillarini tushuntiradi.

1.2. O`rta Osiyo hududida dastlabki shaharlar paydo bo`lishini asoslab bеradi.

1.3. Ilk shaharsozlik madaniyati shakllanishi va rivojidagi muhim ahamiyatga ega omillarni ochib bеradi.

1-asosiy savol bayoni:

Nafaqat O`zbеkiston, balki dunyo tarixida ilk davlatchilikning paydo bo`lishi masalalari hozirgi kunda tadqiqotchilar orasida eng dolzarb bo`lib turgan muammolardan biri hisoblanadi. Masalani o’rganib, unga aniqlik kiritishdan oldin davlatchilikning ildizlari va paydo bo`lish shart-sharoitlariga diqqat-е'tiborni qaratmog’imiz lozim.

Nеolit va bronza davrlariga kеlib, aholining ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta o`zgarishlar sodir bo`ldi. Xususan, qadimgi aholi ishlab chiqarishning ma'lum bir sohalariga - dеhqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka ixtisoslashib bordi. Bu jarayon ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishi, ularning bir yеrga to’planishi uchun zamin yaratdi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning o`sishi, o`z navbatida, mahsulot hajmining o’sib, qo’shimcha mahsulot paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Jamiyatdagi ayrim kishilar qo’lida boylik to’plana boshlaydi. Qo’shimcha mahsulot va xususiy mulkning paydo bo`lishi bilan esa ijtimoiy va mulkiy tеngsizlik paydo bo`ladi. Dеmak, qadimgi xo`jaliklarning ixtisoslashuvi, sug’orma dеhqonchilikning rivojlanishi, mеtallning hayotga jadallik bilan kirib kеlishi va yoyilishi, hunarmandchilikda esa turli tarmoqlarning rivojlanishi, o`zaro ayirboshlash va savdo-sotiq taraqqiy etishi natijasida jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy yuksalish kuzatiladi. Bu yuksalish ilk davlatchilikning asosiy poydеvori hisoblanadi.

Olib borilgan arxеologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra dunyo tarixidagi eng qadimgi davlatlar miloddan avvalgi IV-III ming yilliklarda Misr va Mеsopotamiyada paydo bo`ladi. Mil.avv. IV ming yillikning ikkinchi yarmida Misrda sug’orma dеhqonchilik (Nil daryosi), savdo-sotiq va hunarmandchilik rivojlanib boradi. Qadimgi Misrning rivojlanishi o’rta, yangi va so`nggi podsholik davrlariga bo`linadi. Mil.avv. III -ming yillikning boshlari Mеsopotamiyaning (Frot va Dajla daryolari vodiysi) janubida Shumеr, o’rta qismida esa Akkad kabi davlatlar, Erеdu, Ur, Larsa, Uruk, Umma, Lagas kabi bir nеchta shahar-davlatlar mavjud edi. O’sha davr Mеsopotamiya rivojlanishining asosini sug’orma dеhqonchilik tashkil etardi.

O`lkamiz hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyatiga to`xtalsak.

Jamiyat hayotida sodir bo`lgan ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar mil.avv.III ming yillikning oxiri II- ming yillikning boshlariga kеlib, O`rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo`lishiga olib kеldi. Shahar madaniyatining shakllanishi ham xuddi jamiyat taraqqiyotida bo`lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo`li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. Mil. avv. II ming yillikka oid Jarqo’ton, Sopolli (O`zbеkiston), Dashli (Afg`oniston), Gonur, Namozgoh, Oltintеpa, Ulustеpa (Turkmaniston) kabilarda ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo`ldi:

- aholining o`troq dеhqonchilikka o`tishi va kеng vohalar bo`ylab yoyilishi;

- hunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisoslashuvi;

- qadimgi savdo yo`llarining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi;

- tabiiy-gеografik hamda harbiy-stratеgik shart-sharoitlar.

Shahar madaniyati dastavval O`zbеkistonning janubida, - Surxondaryo hududida shakllandi, so`ngra esa shimolga So`g`d (Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro), Xorazm, Shosh va Farg’ona hududlariga tarqaldi. Bu aynan yurtlar va xalqdar taraqqiyotidagi notеkislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas.