“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

 
10. 1980 yillarning o’rtalarida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy 
hayotdagi inqiroz. “Qayta qurish” va uning cheklanganligi. “Paxta ishi”, 
“O’zbeklar ishi”. Ommaviy qatag’onlar. Farg’ona fojeasi 
Sovet raxbariyatining 1980 yillarda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirishni jadallashtirish yuzasidan ilgari surgan vazifasini bajarish 
borasidagi dastlabki o’rin ishlari omad keltirmadi. Iqtisodiy tizimni qayta 
qurish, uning moddiy bazasini qayta ko’rib chiqish, yangi texnologiyalarni 
joriy etish, yuqori darajadagi boshqaruv tizimi asosida iqgisodiyotni va ijtimoiy 
sohani jadal rivojlantirish mo’ljallangan edi. Biroq “qayta qurish” siyosati ham 
sotsializmga sun’iy ravishda qiyofa berganligini O’zbekiston Birinchi 
Prezidenti I.A.Karimovning: “Inqiroz sabablari va omillarini to’liq tasavvur 
etmagan, o’zgartirishlarning aniq-ravshan dasturiga ega bo’lmagan butun 
iqtisodiy 
siyosat 
empirik 
xarakterda 
bo’lib, 
avantyuradan 
iborat 
eksperimentlardan, har tomonga og’ishlardan boshqa narsa emasdi. 
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish va bozor munosabatlariga o’tishning turlicha 
yondashuvlargaasoslangan dasturlari loyihalarining ko’pligi islohotlarning aniq 
maqsadi yo’qligidan, ularni ro’yobga chiqarish muddatlari- “besh yuz kun” deb 
belgilab qo’yilishi esa zarur o’zgartirishlarning tub mohiyati va nihoyatda 
murakkabligi to’laanglab yetilmagan-ligidan dalolat berar edi”
34
, ta’rifi uning 
mohiyatini ochib beradi.Bu siyosatning amalga oshirilishi natijasida, respublika 
iqtisodiyotida tanglik holati chuqurlashib, sanoat ishlab chiqarishning 
samaradorligi pasayib ketdi. Shuningdek, aholining turmush darajasi ham
34
Karimov I. A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. – Toshkent: O’zbekiston, 
1996. – B. 280-281. 

---

216 
sezilarli ravishda pasaya boshladi. Masalan, ishchi va xizmatchilarning ish haqi 
O’zbekistonda umumittifoq bo’yicha 1975 yildagi 93,7%dan, 1987 yilda 
81,3%ga tushib qoldi, aholi jon boshiga iste’mol fondi hajmi 66%dan 58%ga 
kamaydi. 1988 yilda O’zbekistondagi 1267 ta yirik sanoat korxonasidan atigi 
320 tasi (25,3%) to’liq xo’jalik hisobi va o’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlash 
sharoitida ishlardi
35
. Masalan, O’zbekiston xalq xo’jaligini jadallashtirish 
umumdavlat dasturini ta’minlash rejasida 1990 yilga borib sanoat mahsulotlari 
ishlab chiqarishni 24-27%ga oshirishga erishish, tarmoqda 
mehnat 
unumdorligini 19%ga, qurilishda 14%ga ko’tarish nazarda tutilgan edi. Biroq 
mehnat jamoalaridagi ayrim xodimlarning qo’lga kiritgan yuqori ishlab 
chiqarish natijalari ham oqsash jarayonlarining ortib borishini yashira olmadi. 
Puxta o’ylab ko’rilmagan qarorlar, ularni joriy qilishdagi jiddiy nuqsonlar, 
ma’muriy siquvning davom etishi, jadallashtirish kontseptsiyasidagi 
kamchiliklar xalq xo’jaligiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatdi, qayta qurish 
oqsay boshladi. 
80-yillarning ikkinchi yarmi mobaynida ro’y bergan «qayta qurish» 
islohotlari turkumi sub’ektiv tarzda, faqat ichki his-hayajongaasoslanib, 
ixtiyoriy ravishda shunchaki sinab ko’rishlar va xato usullar bilan tashqi 
tomondan ta’sirchan bo’lishini umid qilib, aniq ilmiy jihatdan emas. balki 
dastursiz amalga oshirildi. Iqtisodiy va ilmiy-madaniy salohiyatga ega bo’lgan 
O’zbekiston ham qayta qurish oqibatida puxta o’ylab ko’rilmagan 
volyuntaristik islohotlar oqimiga jalb qilindi.Qayta qurish «kontseptsiyasi» 
avvalboshdanoq noilmiy bo’lib, u mag’lubiyatga mahkum edi. qayta qurish 
borasidagi dastlabki tajribalarning ko’rsatishicha, mamlakat siyosiy rahbariyati 
birinchi kundanoq «qayta qurish» mafkurasini anglab yetishda nihoyatda 
soddalashgan nuqtai nazar bilan yondashdi. Qayta qurish «kontseptsiyasi» 
«qardosh» ittifoqdosh respublikalarning hayotiy manfaatlari va muammolarini 
ilmiy taxlil qilishga, ularni bilishgaasoslanmagan edi. O’sha davrda sovet 
sotsialistik tuzumi iqtisodiy, siyosiy jihatdan o’lkan imkoniyatlarga ega deb 
hisoblandi, tarixiy istiqbol sotsializm tomonida deb qaraldi. Sotsializmga 
sun’iy ravishda demokratik qiyofa berilib, mustabid tuzumning mavjud 
yaramas illatlarini «tasodifiy hol», ular uchun «sotsialistik jamiyatdaasos 
yo’q», shuning uchun ularni, ayniqsa, boshqaruv tizimidan olib tashlash kifoya 
deyildi. Qayta qurish tajribasi faqat partiyaning ijtimoiy-siyosiy rahbarligini 
mustahkamlashni, jamiyatni sotsialistik asosda tashkil etishni yanada 
takomillashtirishni, uning faqat qismangina, shunchaki, «pardoz berish» tarzida 
yangilanishini nazarda tutgan edi. Ziddiyatli «qayta qurish» siyosati oqibatida 
respublika 
iqtisodiyotida 
tanglik 
holati 
chuqurlashib, 
sanoat 
ishlab 
chiqarishning 
samaradorligi 
pasayib 
ketdi. 
Mehnat 
unumdorligining 
ko’rsatkichlari ham keskin yomonlashdi, fondlar hisobidan keladigan foyda 
kamaydi.
35
// O’zbekiston kommunisti. – Toshkent, 1988. - №11. – B. 22 

---

217 
Masalan, ishchilar va xizmatchilarning ish haqi O’zbekistonda 
umumittifoq bo’yicha 1975 yildagi 93,7%dan 1987 yilda 81,3%ga tushib qoldi, 
aholi jon boshiga iste’mol fondi hajmi tegishli ravishda 66%dan 58%ga 
kamaydi. 
Natijada 
xalqning 
davlat 
tomonidan 
e’lon qilinayotgan 
o’zgarishlariga ishonchi yo’qola bordi, uning qayta qurishga bo’lgan 
munosabati o’zgara boshladi.
Ko’pgina mahsulot turlarini ishlab chiqarish hajmi pasaydi, moddiy va 
moliyaviy nomutanosiblik ko’chaydi, iqtisodiy o’sish sur’atlari pasayib ketdi, 
tovarlar tanqisligi tobora kengayib bordi. Masalan, 1989 yilda har ikki muhim 
mahsulotdan biri bo’yicha topshiriq bajarilmadi, har uch mahsulotdan biri 
bo’yicha ishlab chiqarish hajmi pasaydi. «A» guruhi tarmoqlari bo’yicha 
mahsulot ishlab chiqarish rejadagidan 3 baravar kam bo’ldi. Mashinasozlik, 
kimyo vaagrosanoat majmui korxonadari reja topshiriqlarini bajarishni 
ta’minlay olmadilar.Mehnat unumdorligini va ishlab chiqarish samaradorligini 
oshirish sohalarida ham sifat o’zgarishlari ko’zga tashlanmadi. 
«Qayta qurish»ning so’nggi yillarida respublika ishchilari va 
xizmatchilarining ijtimoiy rivojlanishida murakkab va ziddiyatli jarayonlar 
sodir bo’ddi. Ularning miqdor jihatidan o’sishida sifat o’zgarishlari yuz 
bermadi, bu ko’rsatkich aholining tabiiy o’sishidan orqada qoldi, bu hol ishchi 
kuchining ancha ortiqcha bo’lib qolishiga olib keldi.
Shunday qilib, mustabid Sovet davlatida qaror topgan ijtimoiy-iqtisodiy 
ishlab chiqarish munosabatlari sanoat ishlab chiqarishining yuqori samarada 
rivojlanishiga ob’ektiv ravishda to’siq bo’ldi. Markazning amriga bo’yso’ngan 
respublika industriyasi mahalliy aholining tub manfaatlarini hisobga olishga 
mo’ljallanmagan edi, shu sababdan uni sotsialistik asosda isloh qilishga o’rin 
ish muqarrar ravishda barbod bo’ldi. Salbiy holatlarning ortib borishi natijasida 
O’zbekiston qishloq xo’jaligining samaradorligi yildan-yilga pasayib bordi. 
1989 yilning boshlarida qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti hatto o’rtacha yillik 
darajaga ham bormadi, 3 milliard so’mlikdan ko’proq mahsulot berilmay qoldi. 
g’alla, paxta, poliz ekinlari tayyorlash rejalari surunkasiga bajarilmay keldi. 
Faqat 1986—1987 yillar mobaynida yetkazib berilmagan paxtaning miqdori 
1.576 ming tonnadan ortiq edi. Asosiy dehqonchilik ekinlarining hosildorligi 
barqaror pasayib bordi. 
Paxta yakkahokimligi bilan bog’liq illatlar respublikaning qishloq 
iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatishda davom etdi. Chigit ekiladigan 
maydonlar ko’p bo’lishiga (75%) qaramasdan, paxta ekiladigan yerlar doimiy 
ravishda ko’paytirib borildi. Ayni vaqtda paxta yetishtirish reja topshiriklari 
ham ko’paydi, bu O’zbekistonning imkoniyatlariga mutlaqo mos kelmas edi. 
Mazkur muammoni qushib yozishlar, ko’zbo’yamachiliklar, paxtaterimi 
davrida shaharliklar, talabalar, maktab o’quvchilarining mehnatidan surunkali 
foydalanish evaziga hal qilishga intildilar. «Yalpi» paxta hosili, poliz va boshqa 
qishloq xo’jalik mahsulotlari miqdori ortidan quvib, ko’pgina xo’jaliklar ularni 
yetishtirish texnologiyasini buzdilar, ekinlarga oshirilgan miqdordaazotli 

---

218 
o’g’itlar solindi, ayniqsa, paxta zararkunandalariga qarshi kurashda, uning 
bargini to’kishda zaharli kimyoviy modtsalardan me’yorsiz foydalanildi. 
Natijadaatrof muhit zaharlandi, yerning tarkibi buzildi, insonlar sog’ligiga zarar 
yetkazildi. 
Paxtachilikda pestitsidlarni haddan tashqari ishlatish oqibatida bevosita 
ko’zgatashlanib turuvchi ijtimoiy-ekologik ofat yuz berdi, ya’ni atrof muhit 
(tuproq, suv manbalari, havo) yo’l qo’yib bo’lmas darajada ifloslandi. Ekologik 
tanglikning ikkinchi sababi — vazirliklarning zararli kimyoviy korxonalarni 
CHirchiq, Samarqand, Navoiyda, shuningdek, ko’proq ekologik tizim juda zaif 
bo’lgan va aholi zich yashaydigan hududlarda joylashtirilishi bo’ldi: Farg’ona 
vodiysi 
ana 
shunday 
joylardan 
bo’lib, bu yerda «Farg’onaazot», 
«Fergananefteorgsintez» birlashmalari, qo’qon kimyo zavodi, Yangi qo’qon 
kimyo kombinati va boshqa korxonalar joylashtirilgan.
O’zbekiston KP MQning 1984 yil 23 iyun XVI plenumidan keyingi 
yillarda sodir bo’lgan voqealar ishlab chiqarish samaradorligini pasayishi, 
qishloq xo’jaligida vujudga kelgan og’ir vaziyat, mamlakat hayotidagi inqirozli 
ko’rinishlarigaalohida e’tibor qaratilib, asosan buning sababchilari mahalliy 
kadrlar deb topilib, O’zbekistonda boshlangan “tozalash” ishi mutlaqo xalqqa 
qarshi qaratilgan tusdaavj oldirildi. Plenumda yuqori pog’onadagi sobiq 
rahbarlarining xato va kamchiliklariga urg’u berib, ularni shunchaki tanqid 
qilish bilan cheklandi. Haqiqiy tanqid va ta’qiblar mahalliy rahbar kadrlar 
boshiga tushdi. Oqibatda bu davrda O’zbekistonda rahbar xodimlarga qarshi 
boshlangan dastlabki ta’qib O’zbekiston KP MQning sobiq birinchi kotibi 
Sh.R.Rashidovga qaratilib, uning faoliyati davomida qilingan yuksak ishlar, 
islohotlar ham qo’shib qoralandi. “Sharof rashidovchilik” degan va 
O’zbekistondagi korruptsiyaning ramzigaaylanti-rilgan siyosiy yorliq to’qib 
chiqarildi
36
.Sh.Rashidovdan 
keyin 
rahbarlik 
qilgan 
I.Usmonxo’jaev 
davridaasosan markaz ko’rsatmalari bajarildi. Sh.Rashidovning davrini, uning 
atrofida turgan mahalliy rahbar kadrlarni, respublika sha’ni va mavqeini 
qoralash KPSS MQda puxta ishlab chiqildi. Respublika uchun markazdan 
uyushtirilgan “paxta ishi” “o’zbeklar ishi” uydirmalari go’yoki “poraxo’rlar”ga 
qarshi qaratilgan bo’lib, qonunsizlik va ommaviy qatag’onlarning avjga 
chiqishiga sabab bo’ldi vaminglab aybsiz mahalliy aholini og’ir tazyiqlarga 
duchor etdi, jumladan, ko’plab rahbar va qishloq xo’jalik xodimlarining 
hayotini girdobgaaylantirdi. 
1984 yildan boshlab, sobiq Kompartiya rahbarlarining taklifiga binoan 
O’zbekistonda mamlakatning turli mintaqalaridan “desantchilar” ya’ni KPSS 
amaldorlari kela boshladilar. Yangi desantchilar O’zbekistonda tartib o’rnatish 
uchun emas, balki ular ittifoqning respublikadagi tayanchi bo’lish va 
mamlakatda “sovetlarcha” usulda tartib o’rnatishlari lozim edi. Markazdan 
yuborilgan xodimlar O’zbekistondagi partiya va hokimiyat tizimlaridagi asosiy 
36
O’zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. – 
Toshkent: SHarq, 2000. – B. 546. 

---

219 
o’rinlarni egallab olib, qirg’in boshladilar. Respublikadagi vaziyatni o’rganib, 
yo’q xato va kamchiliklarni bor qildilar. Ularning siyosiy o’yinlari natijasida 
O’zbekiston tarixda ko’rilmagan ayovsiz tajribalar maydonigaaylantirildi. 
Mahalliy rahbarlarni badnom etish, ta’qib ostiga olish, ularni Rossiya, Ukraina, 
Belorussiyalardan kelgan sodiq kishilar bilan almashtirish bilan shug’ullandilar. 
O’zbekiston KP MQ, Ministrlar Soveti, Oliy Sovet, Respublika prokuraturasi, 
Ichki Ishlar Vazirligi shunday “desantchi” kadrlar qo’l ostiga o’tdi. 1984 yilda 5 
ta, 1985 yilda 33 ta, 1986 yilda 86 ta, 1987 yilda 27 ta, 1988 yilda 2 ta, 1989 
yilda 3 ta xodim O’zbekiston Ichki Ishlar vazirligiga yuborildi
37
.
Bundan tashqari, 1984-1989 yillar ichida turli bahona va sabablar bilan 10 
mingdan ortiq kishi ishdan olib tashlandi. Kadrlarni almashtirish siyosati tez 
amalga oshdiki, hatto, bir idoraga bir yilda 3 ta yangi rahbar kelardi. Sun’iy 
ravishda o’ylab topilgan “paxta ishi” mahalliy kadrlar salohiyatiga juda og’ir 
zarba berdi. Natijada jamoa xo’jaligi raislari va sovet xo’jaligi rahbarlarining 
60%i lavozimlaridan olib tashlandi, qishloq xo’jalik mutaxassislarining 
taxminan 45%i, paxtachilik brigada boshliqlarining har uchinchisi vazifalaridan 
bo’shatildi
38
. Bu ishlar kadr tanlashdagi yangi yo’l emas, balki, ularni tahqirlash, 
obro’sizlantirish, yerli milliy kadrlar g’ururini paymol qilish siyosati edi
39
. 
Jarayon go’yoki “poraxo’rlarga” qarshi qaratilgan bo’ldi. Faqatgina 1983 yildan 
1989 yilgacha bo’lgan vaqtda O’zbekistondagi huquqni muhofaza qilish 
organlari tomonidan qo’shib yozish, poraxo’rlik, o’g’riliklar haqidagi 800 dan 
ortiq jinoiy ishlar tekshirilib, 5000 dan oshiq kishi jazoga hukm qilinganligi, 
ulardan 600 nafari rahbar xodimlar, o’n nafari mehnat qahramonlari edi
40
. 
O’zbekistonda bu yillarda butun jazoga tortilgan begunoh mas’ul va xo’jalik 
xodimlari 25 ming kishiga yetdi
41
. Gdlyan-Ivanov rahbarligidagi jazo 
otryadining ortida turgan kuchlar uzoq vaqt pinxoniy siyosat olib bordi. 
Ligachev, Razumovskiy, Mogilьnichenko, Bessarobov, Smirnov, Ponomerov 
kabi sovet ma’murlari bu ishlarning boshida bo’lishdi
42
. Bu guruhning “ishi” 
boshidanoq qonunchilikka umuman zid holda, tergov qilinuvchilar va ularning 
yaqinlariga nisbatan ochiqdan-ochiq zo’ravonlik qilish bilan ajralib turdi. 
Bemorlar, ko’p bolali onalar, qariyalar ham ayab o’tirilmadi. Mahalliy rahbar 
kadrlarning “vaqtincha” qamoqdasaqlanishlari yillab davom etdi. Nohaq 
qamoqga olinganlarning ba’zilari og’ir tahqirlashlarga bardosh berolmay, o’z 
jonlariga qasd qildilar. Kadrlarni obro’sizlantirish, ularning oila-a’zolari, 
qarindosh-urug’lari, 
tanish-bilishlarini 
ham 
ayovsiz 
jazolash 
siyosati 
37
Azizxo’jaev A. Chin o’zbek ishi. – Toshkent: Akademiya, 2003. – B. 47. 
38
Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va 
saboqlari(1865-1990 yy.) / D.A.Alimova tahriri ostida. – Toshkent: Sharq, 2000. – B. 308.
39
Yusupov E. Istiqlol shabadalari. – Toshkent: Fan, 1993. – B. 49.
40
Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va 
saboqlari(1865-1990 yy.) / D.A.Alimova tahriri ostida. – Toshkent: Sharq, 2000. – B. 308.
41
Алимова Д.А., Голованов А.А. Узбекистан в 1917-1990 годы: протывоборство идей и 
иделогии. – Ташкент: Узбекистан, 2002. – С. 75. 
42
Jo’rabekov I. Yangi O’zbekiston- yangi qadamlar. – Toshkent: O’zbekiston, 1994. – B. 75, 80. 

---

220 
O’zbekistonda keng tus oldi. Necha minglab kishilar tazyiq, quvg’in va 
qatag’onga duchor qilindi, qanchadan-qancha odamlar tergov izolyatorlarida 
saqlab turildi. Ataylab o’ylab topilgan ko’pdan-ko’p, jinoiy ishlar qo’zg’atildi. 
Ba’zi tergovlar dalillarni soxtalashtirib, begunohlarga nisbatan faqat ayblash 
yo’lini tutdilar. Jismoniy zo’ravonliklar, ruhiy ta’sir etish, majburlab bo’yinga 
qo’yish va e’tirof etishlar ommaviy tus ola boshladi. Shu tariqa O’zbekistonga 
kelganlar adolatni qaror toptirishgaemas, aksincha ko’proq begunoh mahalliy 
kadrlarni qamatish natijasida yillik hisobotlarini boyitishga zo’r berdilar
43
. 
Hamma respublikalardan farqli o’laroq O’zbekistonda boshqalarga o’rnak 
bo’lishi uchun respublika kadrlarining “ta’zirini berib qo’yish”ga qaratilgan 
harakat yuqori bo’lgan. Ya’ni tizimga sig’magan va hukmron tuzumni 
yoqtirmagan aholi guruhlari antigumanistik choralar bilan yo’q qilish kabi 
siyosat qurbonigaaylandilar
44
. Sovet tuzumining O’zbekistonda XX asrning 
1916, 1930, 1950, 1980 yillarida qatag’on siyosatini avj oldirganining asosiy 
sababi har avloddan chiqayotgan milliy g’ururli, malakali mahalliy kadrlar yo’q 
qilinishi, sovet siyosatiga zid bo’lgan ta’sirlardan “tozalanishi” kerak edi. 
SHuning uchun ham aynan yuqoridagi yillarda ming-minglab mustaqil, erkin 
fikrga ega bo’lgan, xalqni istiqlolga chorlovchi vatanparvar milliy kadrlar sovet 
siyosatining qurboniga aylandi.