“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

 
4.Uyg’onish davri. IX-XII asrlarda O’rta Osiyoda madaniy yuksalish. 
Odamzod umumiy rivojlanish bilan birga qanchadan-qancha tusiqlarni, 
tanazzul va tushkunliklarni boshidan kechirgan va ularni bartaraf etib, o’z 
moddiy va madaniy darajasini qayta tiklagan va yangi taraqqiyot sari astoydil 
intilgan. Fanda bunday yirik, salmoqli yuksalishni tiklanish, «uyg’onish», 
«renessans» ham deb ataydilar. Xususan G’arbiy Yevropada bunday renessans 
XV-XVIII asrlarda deyarli 700 yillik xurofat zulmatdan so’ng yuz bergan. 
Markaziy Osiyoda ilk uyg’onish davri IX-XII asrlarga to’g’ri keldi va o’zgacha 

---

86 
shart-sharoitlarda kechdi. Uning ko’lami, oqibatlari, jahon tsivilizatsiyasiga
ta’siri ham bo’lakcha bo’lgan. 
O’lkamiz hududida miloddan avvalgi davrlarda erishilgan moddiy va
ma’naviy madaniyat yangi asrlarda Kushon podsholigi, eftalitlar davlati va 
Turk xokonligi davrlarida o’sib bordi. Me’morlikda yangi kurilish g’oyalari 
vujudga keldi va ular murakkab muxandislik yechimi asosidaamalga oshdi 
(Masalan Usturishona, Varaxsha va boshqalar). Xunarmandchilik rivojlandi, 
ularning yangi turlari vujudga keldi. Savdo-sotiq, qo’shni yurt-elatlar bilan 
munosabatlar rivoj topdi, sug’orma dexqonchilik maydonlari kengaydi,yangi
suv inshoatlari barpo etildi. Aholi o’rtasida savodxonlikka intilish ko’chaydi.
Mavjud din va aqidalar o’zaro murosada yashadi. Madaniy xayot, sa’natni turli 
janrlari boyidi. Tabiiy fanlarga, atrof muhitni anglashga, kengroq bilishga 
intilish ko’chaydi. Lekin, VIII asr boshlarida Markaziy Osiyo aholisi arablar 
bosqini natijasida og’ir kiyinchiliklarga duchor bo’ldi va istiloga qarshi
ko’p yillik kurash olib bordi. Abu Rayxon Beruniy asosli ravishdaarablar istilosi 
oqibatida So’g’d va Xorazmning boy madaniyati barbod bo’ldi, deb 
afsuslangan edi. SHu bilan birgaarab xalifaligida ham katta o’zgarishlar yuz 
berdi. Ummaviylar sulolasidan xokimiyat Abbosiylargao’tganligi muhim 
voqea bo’ldi. Yangi sulola benixoya katta saltanatni idora qilishda, uning
taraqqiyotining ta’minlashdailmu-fanning ahamiyatini chuqurroq angladi. 
Xulosa Xorun-ar-Rashid (786-809), so’ngra uning o’g’li Ma’mun o’z
tasarufidagi o’lkadan olimlarni xalifalik poytaxti Bog’dodga taklif etdilar, ularni 
samarali ishlari uchun sharoit yaratdilar. 
O’lkamizda islom dinining tarqalishi, uning mahalliy odat-udumlari bilan 
tez orada uyg’unlashuvi kattaahamiyatga ega bo’ldi. Madaniy sohada xususan 
islomning ahlokiy tariqatlari, shuningdek IX-X asrlardagi dunyoviy ilimlarni 
rivoji arab dunyosidagi ijtimoiy-ma’naviy vaziyatni anchao’zgartirdi. 
SHuning bilan birgaarab (islom) tsivilizatsiyasining shakllanishda Xindiston, 
Eron, Yunoniston, Markaziy Osiyo va Kavkaz xalqlarning madaniyatining 
ta’siri katta bo’lgan Mintakamizda kadimdan tsivilizatsiya asoslari, moddiy va 
ma’naviy madaniyatning chuqur ildizlari mavjud edi. VIII asr oxirlari IX asr 
boshlarida Markaziy Osiyoda ijtimoiy va siyosiy vaziyat yangi barqarorlashdi. 
Bunday sharoit mintaqada ilm-fan, umuman madaniyatning keng ko’lamda 
rivojlanishi uchun asos yaratdi. Xususan, Buxaro, Samarqand, Xiva, Termiz, 
Farg’ona, Xo’jand, Qo’qon kabi shaharlar madaniyat o’choqlarigaaylandi. 
Xorazmda esa Ma’mun akademiyasi tashkil topdi. 
O’lkadagi mazkur madaniy yuksalish feodal munosabatlarning xususan, 
feodal boshqaruvining markazlariga aylangan shaharlarning u yerdagi 
xunarmandchilik, savdo-sotiq aloqalarining tezlik bilan rivojlanishi asosida
vujudga keldi. Bu rivojlanish esa O’rta Osiyoning arab xalifaligiga qo’shilishi, 
keng savdo-sotiq aloqalariga kirishuvi islomning tarqalishi natijasida yanadaavj 
oldi. Avvaldan mavjud bo’lgan va O’rta Osiyoning G’arbidan-Sharqigacha 
kesib o’tgan hamda qator shaxarlarning ham o’z ichiga olgan mashxur Ipak 

---

87 
yuli mavqeining yanada ko’chayishi ham madaniy rivojlanishda muhim rol 
o’ynadi.