«O’zbekiston tarixi» fanidan chor rossiyaSI, sovet mustamlakachiligi va milliy istiqlol» davrlari bo’yicha uslubiy qo’llanma

4. Xiva xonligi va Buxoro amirligining tugatilishi.
Yosh xivaliklar va yosh buxoroliklar tashkilotlari 
Ma’lumki, Rossiyada 1917-yilda yuz bergan fevral’ inqilobiy o‘zgarish 
chorizmning yarim mustamlaka o‘lkalari hisoblangan Xiva xonligi va Buxoro 
amirligida ham aks-sado bermay qolmadi. Avvalo bu davlatlarning Rossiya 
ta’siridan xolos bo‘lishiga intilish ko‘zga tashlansa, ikkinchi tomondan mahalliy 
xalqning demokratik erkinliklar va huquqlarga ega bo‘lish sari harakatlari 
faollashdi. Ushbu davlatlarda Turkiyadagi «Yosh turklar» partiyasidan o‘rnak olib 
mahalliy jadidlar «Yosh buxoroliklar» va «Yosh xivaliklar» partiyalarini tuzishdi. 
Jadidlar ushbu davlatlar ijtimoiy-siyosiy hayotida demokratik g‘oyalarning keng 
yoyilishida muhim rol o‘ynadilar
45
. 
Xorazmda “Yosh xivaliklar” partiyasi xonlikdagi siyosiy vaziyatni o‘zgartishi 
va bir qator demokratik o‘zgarishlarni yuzaga chiqarishga otlandilar. “Yosh 
xivaliklar” yetakchilari ishlab chiqqan manifestda konstitutsion monarxiya tuzish, 
xonning vakolatlarini cheklash, iqtisodiyot, ta’lim va madaniy hayot jabhalarini 
isloh qilish talablari ilgari surilgan edi. Xivada ijtimoiy-siyosat hayot keskin tus 
olayotganidan cho‘chigan Asfandiyorxon 1917-yil 5-aprel kuni manifestni 
imzolashga majbur bo‘lgan edi. Manifest talablariga ko‘ra xonlikda konstitutsion 
monarxiya tuzumi o‘rnatildi. Ayni paytda tarkibi 30-50 kishidan iborat ruhoniylar 
va savdo sanoat ahli vakillaridan saylangan Majlis va Nozirlar Kengashi tuziladi. 
Ular xalq vakilligi boshqaruvi organlari sifatida xon hokimiyati vakolatlarini 
ma’lum darajada chekladi. Manifestga muvofiq, xivaliklarning taniqli rahbari 
Bobooxun Salimov Majlis raisi, Husaynbek Matmurodov esa Nozirlar Kengash 
raisi etib saylandilar. Xon xazinasi va uni tasarruf qilish ustidan nazorat o‘rnatildi. 
Xon temir yo‘llar qurish, pochta-telegraf o‘rnatish, yangi jadid maktablari ochish 
to‘g‘risida va’dalar berdi
46
. Ammo Asfandiyorxonning yon berishi majburlikdan 
edi. Haqiqatdan u hokimiyatni «Yosh xivaliklar» partiyasi bilan bo‘lishmoqchi 
emas edi. 1917-yil iyun oyining o‘rtalarida u Rossiya Muvaqqat hukumatining 
Xivadagi vakili general Mirbadalov yordami bilan Husaynbek Matmurodov 
boshchiligidagi «Yosh xivaliklar» partiyasi rahbarlarini hibsga olishdi. Majlis 
saqlanib qolgan bo‘lsada, uning ijtimoiy tarkibi o‘zgartirildi. Majlis tarkibi oliy 
tabaqadagi ruhoniylar, amaldorlar va mulkdorlar kiritildi. 1917-yilning 25-iyulda 
Muvaqqat hukumat Xivada Muvaqqat hukumatining Harbiy Komissari lavozimini 
joriy etdi. Ushbu lavozimga polkovnik I.M.Zaytsev tayinlandi. Bir vaqtning o‘zida 
Muvaqqat hukumat «Yosh xivaliklar»ni jazolash uchun xon qo‘shinlarini qurol-
45
Абдуллаев Р.М и др. Туркестан в начале ХХ вв. К истории истоков насиональной независимости. Т.: 
Шарк, 2000, С. 285 
46
Там же.

---

45 
yarog‘, o‘q-dori bilan ta’minlashga jiddiy e’tibor berdi. Shunday qilib, Rossiya 
Muvaqqat hukumati demokratik erkinliklar haqida ko‘p gapirsada aslida Xiva 
xonligidagi mavjud tizimni saqlab qolishga urindi. 1917-yilning kuzida Rossiyada 
ro‘y bergan oktabr davlat to‘ntarishi, Turkistonda mustabid sovet hokimiyatining 
o‘rnatilish davomida Xivada ham demokratik harakat yangi bosqichga qadam 
qo‘ydi. Demokratik kuchlar aholining kambag‘al tabaqali faol harakatga kela 
boshladilar. Qo‘ng‘irot, Qo‘hna Urganch, Xo‘jayli, Paxta, Persu bekliklarida 
mahalliy aholi qat’iy harakatlar qildi. 
Xiva xoni Asyofandiyorxon hokimiyatining kuchsizligini bilib, 1918- yilning 
22-yanvarida Junaidxon bilan muzokara olib borib, u bilan birgalikda xonlikni 
boshqarish hamda birgalikda bolsheviklarga qarshi kurash olib borishga kelishib 
oldi. Asfondiyorxon Junaidxonni butun qushinlarining bosh qumondoni (sardori 
karim) etib tayinladi. Ammo Asfandiyorxon taxtda uzoq o‘tirmadi 1918-yilning 
oktabr oyida u Junaidxon tomonidan o‘ldirilib, taxtga uning amakisi Said Abdulla 
o‘tirdi. Amalda esa butun hokimiyat Junaidxon qo‘lida to‘plandi. «Yosh 
xivaliklar» partiyasi yetakchisi Polvon Niyoz Yusupov Turkistonga ketishga 
majbur bo‘ldi. Junaidxon bolsheviklar Turkistonni nafaqat o‘zining yakka 
hukmronligiga, balki Xiva xonligi uchun katta xavf deb hisoblab, xonlikni 
mudofaa qobiliyatiga jiddiy e’tibor berib tez orada askarlar sonini 10 ming kishiga 
yetkazdi. Junaidxon bolsheviklar tuzumiga qarshi bo‘lgan «Kaspiyorti Muvaqqat 
hukumati», «Farg‘ona vodiysidagi qurolli harakat rahbarlari, Kolchak to‘dasi 
hamda 1918-yilda Junaidxonga 3 mingta vintovka o‘q-dori taqdim etgan Angliya 
vakillari bilan yaqin aloqa bog‘ladi. 1918-yil sentabr oyining o‘rtalaridan 1919-
yilning mart oyigacha bo‘lgan davrda Junaidxon Turkiston Respublikasining 
Amudaryo bo‘limi hududidagi sovet qo‘shinlariga hujum uyushtirib, Qipchoq, 
Chimboy shaharlarini qo‘lga kiritdi, ammo, Petroaleksandrovsk (To‘rtko‘l) 
shahrini qo‘lga kirita olmadi. 1919-yilning 9-aprelida Taxta shahrida Junaidxon 
bilan Turkiston Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining vakili A.N.Xristoforov o‘rtasida 
tinchlik bitimi imzolandi. Kelishuvga binoan tomonlar harbiy harakatlarni 
to‘xtatishlari zarur edi; Sovet hokimiyati Xiva xalqini mustaqilligini tan oldi va 
hokazo. Ammo keyingi voqealar shuni ko‘rsatdi, ikki tomon ham ushbu tinchlik 
shartnomasini bajarmadi. Xiva xalqlarini mustahkam birlgini kuchsizlantirish 
uchun Turkiston bolsheviklari o‘zbeklar va turkmanlar o‘rtasiga nifoq sola 
boshladi. Ammo bu kutilgan natija bermadi. 1919-yilning 10-iyulida Xivada 
o‘zbek ulamolari, harbiylari, savdogarlarini maxfiy yig‘ilishi bo‘lib, unda agar 
sovet qo‘shinlari Xivaga hujum qilishsa yovmud (turkman qabilasi)lar birgalikda 
qarshilik ko‘rsatishga kelishishgan
47
. Sovet qo‘shinlari 1919-yilning dekabridan 
ommaviy hujum boshladi. Qo‘shin ikki qismga bo‘linib, shimoliy otryadga 
N.A.Shaydakov, janubiy otryadga N.M.Sherbakov boshchilik qildi. Bundan 
tashqari ularga Junaidxonga qarshi bo‘lgan turkman xalqlaridan tuzilgan otryadlar 
yordam berishdi. Bu kuchlar Junaidxonga ketma-ket zarbalar berib, birin-ketin 
47
Там же. -С. 297-300 

---

46 
xonlik hududlarini qo‘lga kiritib bordilar. 1920-yil 2-fevralda Xiva egallandi. 
Junaidxon qolgan-qutgan qo‘shini bilan Qoraqum sahrosiga chekinadi Said 
Abdulla taxtdan voz kechadi. Hokimiyat 5 kishidan iborat inqilobiy qo‘mita 
qo‘liga o‘tdi. Ulardan 2 ta vakil «Yosh xivaliklar»dan, 2 ta vakil turkman qabilasi 
vakillaridan hamda 1 ta vakil musulmon diniy ulamolaridan edi. Inqilobiy qo‘mita 
raisi etib «Yosh xivaliklar» vakili J.Sultanmurodov saylandi. 
Inqilobiy qo‘mita Turkiston bolsheviklari tavsiyasi bilan Rossiyadagi sovet 
hukumatiga Murojaat qildi: Unda «Xivada ishchi, dehqonlar diktaturasi 
o‘rnatishda Rossiya ishchi dehqonlaridan madad olinishiga umid qilinayotganligi 
bildirilgan edi». Manbalarda qizil askarlarni Xiva xonligiga hujumi davrida 
ochiqchasiga mulkni talon-taroj qilish, xotin-qizlarni o‘g‘irlab, ularni asira sifatida 
saqlash, hatto Petroaleksandrovsk (To‘rtko‘l) va Xiva bozor maydonlarida ularni 
kim oshdi savdosida sotish, qizil askarlar tomonidan birinchi uchragan kishini 
otish «o‘yini» amalga oshirilganligi qayd etiladi
48
. 1920-yilning 27-30-aprel 
kunlari Xivada bo‘lib o‘tgan xalq vakillari Butunxorazm qurultoyi xonlik 
tugaganligi va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi. Qurultoy 
XXSRning muvaqqat Konstitutsiyasini qabul qldi. Qurultoy shuningdek, 15 
kishidan iborat hukumat – Xalq Nozirlari Kengashini sayladi. «Yosh xivaliklar»