|
Йоднинг табиатда тарқалиши [масс. %]
№
|
Муҳит
|
I
|
Адабиёт
|
1.
|
Денгиз бўйи ҳудудлар ҳавосида
|
2•10-7
|
[30; 143-б.].
|
2.
|
Континентал ҳудудлар ҳавосида
|
2•10-8
|
[31; 43-б.].
|
3.
|
Дарё суви
|
10-7
|
[27; 399-б.].
|
4.
|
Денгиз суви
|
10-6
|
[27; 399-б.].
|
5.
|
Атмосфера ёғинлари
|
8,5•10-8
|
[32; 113- 145-б.] 11451145145с].37
|
6.
|
Нефт конларининг сувлари
|
1,5•10-3
|
[32; 113- 145-б.]
|
7.
|
Кўл сувлари
|
-
|
[33; 55- 118-б.]
|
8.
|
Ўсимликлар қуруқ массасида
|
5•10-6
|
[30; 143-б.].
|
9.
|
Денгиз ўсимликларида
|
(2-5)•10-4
|
[30; 143-б.].
|
10.
|
Торф
|
3,4•10-4
|
[32; 113- 145-б.]
|
11.
|
Тупроқ
|
1,8•10-4
|
[32; 113- 145-б.]
|
12.
|
Балчиқ
|
|
[32; 113- 145-б.]
|
13.
|
Тоғ жинслари
|
3•10-5
|
[35; 264-б.].
|
|
Кристалл
|
п•(10-5 )
|
[35; 264-б.].
|
|
Чўкинди
|
п•(10-5 )
|
[31; 43-б.].
|
14.
|
Тузлар (карналлиты)
|
2•10-3
|
[36; 11-35-б.].
|
15.
|
Организмлар қолдиқларида
|
1•10-5
|
[32; 113- 145-б.]
|
Айрим ер ости сувларида йод миқдорининг кўпайиши организмларнинг ҳаётий фаолиятига боғлиқдир.
Денгиз лойидаги йод миқдори сувга нисбатан 10 баробар кўпдир ва 0,002-0,01% ни ташкил қилади, нефтнинг йўлдош сувларида у 0,01% га етади; Чили тузи чўкиндиларида тахминан 1% йод бор. Фосфоритларда йод концентрацияси 280 мг / кг га, жигарранг кўмирда эса 6 мг / кггача [34; 3-17). Денгиз сувидан олинган тузда 0,1 мг йод / кг туз, тош тузи 0,25 мг / кг, калий тузларида 0,06 мг / кг га тенг. Юқоридаги сабабларга қўшимча равишда, туз таркибидаги йод миқдорининг камлиги, кристалл панжарада хлор изоформини алмаштириш учун йодли ионларнинг етишмаслиги билан боғлиқ. Тузли кўлларда йод йўқ. Бироқ, нефтнинг йўлдош сувларидан ҳосил бўлган кўлларда масалан, Беюк Шор (Абшерон ярим ороли) ва Пекинда (Урал-Eмбени тумани) боғлиқ нефт сувларидан ҳосил бўлган кўлларда баъзан жуда катта миқдорда йод мавжуд [37; 16-б.]
Нисбатан юқори йод миқдори шўрланган эр ости сувларидан ажралиб туради. Табиатда таркибида кўп миқдорда туз бўлган ер ости сувлари кенг тарқалган ва йод консентратсияси анъанавий таркибга қараганда бир оз юқорироқдир. Бундай сувлар кўпинча нефт ва туз конларини ўз ичига олади. Уларнинг заҳиралари жуда катта. Кўпгина соҳаларнинг геологик шароитлари саноат ҳажмини мақсадга мувофиқлаштирадиган бундай ҳажмларда сув қазиб олишни ташкил қилиш имконини беради [39; С. 480, 40; С. 96, 41; С. 108].
Атмосфера
n •10-8 – n •10-7
Кўллар
n•10-7 – n•10-6
Техносфера
n•10-4
Тупроқ
n •10-3 – n •10-4
Инфильтроген сувлар, жумладан ичимлик сувлари
n •10-8 – n•10-6
Биосфера
n•10-7 – n
Литосфера
n•10-5 – n•10-3
Седиментоген сувлар, жумладан, даволовчи ва саноат сувлари
n•10-8 – 1,5•10-1
Океан
5•10-6
Даволовчи ва саноат йодли сувларининг шаклланиши
Ер ости сувларида йод концентрациясининг шаклланиши
Мантия
2-расм. Eр ости гидросферасида йоднинг тўпланиши (%).
Муаллифлар [42; 347-353-б.] тупроқда ва агроценоз ўсимликлар таркибидаги галогенлар (фтор, хлор, йод) миқдоринг ўзгаришини ўрганишди. Минерал ўғитларни қўллаш (0-20 см) тупроқ қатламида фтор миқдорининг юқори даражада (29-32%) ошишига олиб келган; сувда эрувчан фтор даражаси бутун тупроқ устунида (1 мгача) сезиларли даражада ошади. Калий ўғитларни ишлатиш, агрокеноз тупроқидаги хлор миқдорини сезиларли даражада оширишга (20-25% га), унинг тупроқ профилидаги бир хил тарқалишига олиб келади. Тупроқнинг юқори қатламида йоднинг умумий даражаси бироз ошди, сувда эрийдиган йод миқдори сезиларли даражада камайди (40-50%). Калийли ўғитларни фосфорли ўғит билан бирга ишлатиш ўсимлик маҳсулотларида фтор концентрациясини камайтиришга ёрдам беради, ўсимликларнинг хлор ва йод истеъмоли сезиларли даражада ошади.
[43; 158-161-б.] ишда табиий пейзаларда кимёвий элементларнинг тақсимланишини тушунтириш сув-тош тизимининг ўзига хос хусусиятларига қараб, уларнинг миграция шаклларини билмасдан мумкин эмас. Ушбу тадқиқотнинг мақсади, радиоактив ифлосланиш шароитида геокимёвий жиҳатдан турли хил табиий ландшафтларда уларнинг ҳаракатланиши ва аниқлашини тушунтириш учун термодинамик моделлаштириш орқали йод ва селеннинг мавжуд шаклларини баҳолашдан иборат. Термодинамик ҳисоб-китоблар Брянск областининг табиий сувлари намуналарида I- ва HSe+ нинг устунлигини кўрсатди. Йоднинг ҳаракатланиши иккала минерал (CaI+, CaI2 ва бошқалар) ва органо-минерал комплексларнинг ҳосил бўлишидан келиб чиқади. Eh нинг паст қийматлари тизимда темирнинг ортиқча бўлиши билан, Se нинг Fe2+ билан таъсирлашиши натижасида FeSe ҳосил бўлади. Шундай қилиб, ичимлик сувида йод ва селен етишмовчилиги бу элементларнинг карбонат ва глей тўсиқларга таъсири билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шунга қарамай, эрийдиган йодли комплексларнинг ҳосил бўлиши органик моддалар ва калций билан бойитилган сувда миграция имкониятларини оширади.
МДҲ мамлакатлари ҳудудида йод заҳиралари 20 та конда жамланган. Буларнинг барчаси ер ости сувлари - йод-бром (16 та соҳада) ва йод (4 та соҳада) бирикмалари.
Йод ва йод-бромли сувларнинг конлари Россия, Озарбайжон, Туркманистон, Ўзбекистон ва Украинада ўрганилган.
Таркибида йод бўлган ер ости сувларининг умумий исботланган заҳиралари кунига 1 миллион м3 / с ни ташкил этади. Йод миқдори тахминан 30 мг / л ни ташкил қилади.
3-расм. МДҲ даги йод ва йод-обромли сувларнинг заҳиралари
Туркманистонда йод-бромли сувларининг заҳиралари бўйича 4 та ҳудуд бўлиб, улар МДҲнинг барча заҳираларининг 40 фоизини ташкил қилади; Россия заҳиралари - 6 та (МДҲ заҳираларининг 34%); Озарбайжонда - 6 та (22%), Украинада - 1 та (3%), Ўзбекистонда - 3 та (1%) (3-расм)
Йодланган ер ости сувларининг тақсимланиши 3-жадвалда ва 4-расмда келтирилган. [44; 10-13-бет)
3-жадвал
Таркибида йод бўлган ерости сувларининг тақсимланиши
№
|
Йод кони
|
МДҲ давлатлари
|
№
|
Йод кони
|
МДҲ давлатлари
|
1
|
Северо-Сиваш
|
Украина
|
9
|
Хиллин
|
Озарбайджон
|
2
|
Славянско-Троиц
|
Россия
|
10
|
Мишовдаг
|
3
|
Краснокам
|
11
|
Боку
|
4
|
Тюмен
|
12
|
Бина-Гоусанское
|
5
|
Астрахан
|
13
|
Челекен
|
6
|
Джарчи
|
Ўзбекистон
|
14
|
Небит-Даг-Монжукли
|
Туркманистон
|
7
|
Ховдаг
|
15
|
Боядаг
|
8
|
Нефтечалин
|
Озарбайжон
|
|
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
