O’zbekiston saylov tizimining shakllanishi va takomillashib borishi

O’zbekiston saylov tizimining shakllanishi va takomillashib borishi

Saylov tizimini murakkab mexanizmlardan, tarkibiy qismlardan tarkib topgan

qurilmaga o’xshatish mumkin. Uning mexanizmlarining yangilanishi, takomillashuvi,

ishlamay qolganlarini almashtirilishi, oxir oqibatda tizimni mazmuniga, sifatiga ta’sir

qiladi.

Biror-bir mamlakatning saylov tizimi birdaniga hozirgi holatida vujudga

kelmagan. Ularning shu vaqtdagi saylov tizimining vujudga kelishi uchun ko’p

vaqtlar o’tgan, mablag’lar sarflangan, ba’zi paytlarda jamiyatda to’qnashuvlar,

kurashlar bo’lgan. Saylov tizimidagi umumiylik, tenglik, ixtiyoriylik, xohish-irodani

erkin bildirish o’z-o’zidan yoki birdaniga vujudga kelmagan. Saylovlarda yosh

chegarasini kamaytirish, ayollarni saylovlarda ishtirok etishiga erishish, saylovlardagi

ortiqcha cheklashlarni olib tashlash uchun uzoq vaqt kurashilgan.

Mamlakatdagi saylov tizimi bo’lishi davlat xarakteriga, u еrdagi rejimga

bog’liq, ya’ni davlatning suverenligi, demokratik yoki avtoritar rejim, diktatura

ko’rinishida bo’lishligi saylov tizimiga ta’sir qiladi. Lekin har qanday rejim ham o’z

saylov huquqini demokratik qilib ko’rsatish uchun turli choralarni ko’radi. Sobiq

ittifoq davrida ham saylov eng demokratik deb ko’rsatilar, hatto fashistlarni

hokimiyat tepasiga keltirgan Germaniya saylov tizimi ham demokratik hisoblangan.

O’zbekiston ittifoq tarkibida turgan vaqtda uning mustaqil saylov tizimi

bo’lmagan. O’zbekiston saylov tizimi SSSR saylov tizimining tarkibiy qismi bo’lib, u

qanday bo’lsa bu ham shunday bo’lgan. XX asr 80-yillarining ikkinchi yarmidan

58

SSSR, shuningdek, O’zbekiston saylov tizimiga o’zgartirishlar kiritishga o’rinishlar

bo’lgan. Shu davrda SSSR saylov tizimi va tajribasiga kirib kelgan, muqobil saylov,

ko’p mandatli okrug, dеputat o’rinbosarlari degan institutlar O’zbekiston saylov

tizimiga ham kirib kelgan. O’zbekiston saylov tizimining shu vaqtda mustaqil

emasligini har qanday saylov qonunlari va qonuniy hujjatlar asosan markazda qabul

qilinishi, respublikada qabul qilingan qonunlar, hujjatlar aslo ulardan chetga chiqishi

mumkin emasligida ko’rishimiz mumkin.

O’zbekiston saylov tizimining mustaqillik yo’lidan borishi 1989-yil 20-

oktabrdagi saylov to’g’risida qonun qabul qilinishi va 1990-yil 18-fevralda

o’tkazilgan saylovlardan boshlandi. Natijada nomzodlar soni cheklanmay saylovlar

muqobillik asosida o’tkazish sharoiti vujudga keldi, takroriy ovoz berish, takroriy

saylov degan yangi saylov institutlari vujudga keldi va bu esa saylov

munosabatlarining kengayishi, ularni tartibga soluvchi huquqiy normalarning saylov

tizimida bo’lishini nazarda tutdi. O’zbekiston saylov tajribasida saylovlarni haqiqiy

emas deb topish faktlari paydo bo’ldi.

O’zbekiston saylov tizimining shakllanishi O’zbekistonning mustaqilligi bilan

bog’liq bo’lsa, uni rivojlanishi, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik

islohotlarga bog’liq.

O’zbekiston Respublikasining mustaqil, demokratik saylov tizimini

shakllanishi, O’zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrdagi Konstitusiyasini

qabul qilinishi 1991-yil 18-noyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi

to’g’risida”, 1993-yil 28-dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga

saylov to’g’isida”, 1994-yil 5-maydagi “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlar qabul qilinishi bilan bog’liq va bular

saylov tizimini yanada takomillashtirish, demokratlashtirishga olib keldi.

Yuqoridagi qonunlar saylov munosabatlarini keng ravishda tartibga solish bilan

yangi munosabatlarni vujudga keltirdi, masalan saylovlarni ko’p partiyaviylik asosida

o’tishi, nomzodlarni fuqarolar va vakillik hokimiyati organlari tomonidan

ko’rsatilishi va boshqalar.

Mamlakatimizda olib borilgan demokratik islohotlarga monand ravishda

saylov tizimi ham isloh qilib borildi. Yuqorida tilga olingan qonunlarga ko’plab

o’zgartirishlar kiritilib, saylov tartiblari o’zgartirildi. Saylov tizimidagi (tartibidagi)

eng muhim va sezilarli o’zgarishlar:

- vakillik hokimiyati va fuqarolar nomzod ko’rsatish huquqiga ega sub’ektlar

qatoridan chiqarib tashlandi va nomzod ko’rsatishga faqat siyosiy partiyalar (quyi

vakillik organlariga, fuqarolarni o’zini-o’zi boshqarish organlari ham) ega bo’ldi;

- saylovlarni bo’lib o’tgan deb hisoblash uchun ro’yxatga olinganlarning

yarmidan ko’pi emas, 33 foizi qatnashishi еtarli miqdor deb belgilandi;

- siyosiy partiyalar nomzod ko’rsatishda nomzodlarning kamida 30 foizi

ayollardan iborat bo’lishi belgilandi;

- Oliy Majlis Senati tashkil etilishi munosabati bilan saylov tizimiga pog’onali

saylov kirib keldi;

- Qonunchilik palatasida deputatlar soni 150 ta qilib belgilanib, ularning 15 tasi

Ekoharakatdan ularning anjumanlarida saylanadigan bo’ldi;

59

- siyosiy partiyalar saylovda ishtirok etishi uchun to’planadigan imzolar

miqdori oltmish mingdan qirq mingga tushirildi;

- saylov uchastkalarida ovoz natijalarini aniqlashda nomzod ko’rsatgan siyosiy

partiyalardan bittadan vakolatli vakil ishtirok etishi belgilandi;

- Qonunchilik palatasi deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillari soni

10 ta qilib belgilandi.

O’zbekiston Respublikasi saylov tizimining rivojlanishida “Mamlakatimizda

demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish”

Konsepsiyasi muhim rol o’ynaydi. Uning ko’rsatmalari asosida saylov

qonunchiligiga ancha o’zgartirishlar kiritildi va bu o’z-o’zidan saylov tizimida

namoyon bo’ldi. Konsepsiya asosida:

- Bosh vazir nomzodi saylovlarda eng ko’p o’rin olgan siyosiy partiyalar

tomonidan ko’rsatiladigan bo’ldi;

- Markaziy saylov komissiyasining tashkil bo’lish tartibi, vazifasi, faoliyat

shakli va prinsiplari Konstitusiyada belgilab qo’yildi;

- saylovoldi tashviqotlarining tushunchasi, usullari, shakllari, qachon

to’xtatilishi qonunlarda belgilab qo’yildi;

- muddatdan oldin ovoz berish tartibi yangicha o’rnatildi;

- sudgacha qamoq joylarida saqlanayotganlar ovoz berishda ishtirok etishi

belgilandi.

Saylov tizimini takomillashuvida mamlakatimizda olib borilayotgan ilmiy

izlanishlar, o’tkazilgan ilmiy-amaliy anjumanlar, ayniqsa, markaziy saylov

komissiyasi tomonidan o’yushtirilayotgan xalqaro anjumanlar muhim rol

o’ynamoqda.

4-§. Saylov tizimi turlari

Saylov tizimi tor ma’noda ovoz berish natijasini aniqlashga qarab turlarga

bo’linadi.

Jahon tajribasida bir necha xil tizim mavjudligi yuridik adabiyotlarda uchraydi.

Bular asosan majoritar va proporsional tizimlardir

1

. Ayrim adabiyotlarda ularning

boshqa turlari, jumladan, aralash tizimi mavjudligi ko’rsatilgan

2

. Bu ham haqiqat.

Eng ko’p qo’llaniladigan saylov tizimi – majoritar, proporsional va aralash

shakldagi tizimlardir.

Bu tizimlar asosan ovoz berish tartibi, ovozlarni aniqlash, ovozlarni deputat

saylashda taqsimlanishi, saylovni necha mandatli saylov ekanligi bilan aniqlanadi va

bir-biridan farq qiladi. Ularning birontasini demokratik boshqasini nodemokratik

deyishga asos yo’q. Ularning ijobiy shu bilan salbiy tomonlari mavjud.

Majoritar tizim siyosiy partiyalar hali uncha kuchli bo’lmagan, aholini o’z

taraflariga og’dirish uchun tegishli ishlar amalga oshirmagan davlatlarda foydalidir.

Bunday saylovda vakillik organlariga deputat bo’lib partiya a’zolari emas, partiya

tomonidan ko’rsatilgan, so’zga chechan, saylovchilarni o’z dasturiga ishontira

oladigan kishilar saylanadi. Bu saylovda saylovchilar nomzodlarning qilgan ishlari,

1

Tajixanоv U. va bоshqalar. О’zbekistоn Respublikasining Kоnstitutsiyaviy huquqi. T.:“ Sharq”, 2001, 480-481-

betlar; Husanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2013, 298-bet

2

Qarang: Алебастрова И.А. Конституционное право зарубежных стран. M.:“Проспект”, 2009, стр.271-279

60

xizmatlari, dasturlarini taqqoslaydi va o’ziga ma’qulini tanlaydi. Bu tizimda ham

okruglarda nomzodlar, asosan, partiya nomidan qatnashadi, lekin yakka asosda ovoz

oladi, ovoz partiya uchun emas shaxsan nomzodga beriladi.

Majoritar tizimning ham ko’rinishlari har xil. Uning bir ko’rinishida boshqa

nomzodlarga nisbatan ko’proq ovoz olgan nomzod saylangan bo’ladi. Bunda

saylanish uchun qancha ovoz olish kerakligi ko’rsatilmagan. Bu ko’rinish AQSh,

Xindiston va Rossiya da qo’llaniladi. Bu mamlakatlarning qonunlarida aksariyat ovoz

berishda qancha saylovchi ishtirok etishi shartligi ham ko’rsatilmaydi. Angliya

qonuniga asosan okrugdan bir nomzod ko’rsatilgan bo’lsa, saylovsiz saylanish

mumkin, uning saylanishi uchun nomzodning o’z ovozi kifoya bo’ladi

1

.

Ayrim mamlakatlarda majoritar tizimda saylanish uchun ko’pchilik ovoz talab

etiladi. O’zbekiston saylov tizimi ham majoritar tizim bo’lib, unda shu tizimning

ko’pchilik ovoz olish tartibi qo’llaniladi. Ovoz berishda kamida 33 foiz saylovchi

ishtirok etib, (ro’yхatga olinganlar) ularning yarmidan ko’pini (50 foiz + 1ta ovozni)

olgan nomzod deputat, Prezident bo’lib saylanadi. Majoritar tizimning yana boshqa

ko’rinishlari ham mavjud

2

. Majoritar tizimning eng muhim ijobiy tomoni (yutug’i)

saylovchi aniq bir shaxsga ovoz beradi. Bu keyinchalik saylangan shaxs bilan

saylovchi o’rtasida bevosita aloqadorlikni o’rnatadi. Deputatlar o’z faoliyati

yuzasidan saylovchilarga axborot berib boradi, vakillik organlarida shu okrug

saylovchilarining manfaatini ifodalaydi, ularning nomidan faoliyat ko’rsatadi.

Majoritar tizimning salbiy tomoni, unda ko’plab saylovchilar ovozi kuyib ketadi,

saylanmagan nomzodlarga berilgan ovozlar bu 49% gacha bo’lishi mumkin.

Saylov tizimining ikkinchi ko’p tarqalgan turi proporsional saylov tizimidir.

Proporsional saylov tizimi siyosiy partiyalar kuchli mamlakatlarda bo’lishi maqsadga

muvofiqdir.

1

Qarang: Избирательное право и избирательный процесс в РФ. М.: “Норма”, 1999, 93-94 betlar.

2

Bu haqda qarang: Shu darslik. 94-96-betlar.

Majоritar saylоv tizimi deputatlarning bir оkrugdan bitta saylanshi

bilan (nоmzоdlar qancha bо‘lishidan qat'iy nazar) saylоvchi aniq nоmzоdga

yoqlab yoki qarshi оvоz berishi bilan xarakterlanadi. Bu kо‘pchilik

оvоzlarninng saylanadigan nоmzоdlarda bо‘lishini nazarda tutadi. Majоritar

sо‘zining о‘zi ham fransuzcha “kо‘pchilik” sо‘zidan оlingan. Majоritar tizim

jahоnda eng kо‘p tarqalgan tizim deb hisоblanadi.

Bunda saylоvchi aniq nоmzоd uчun emas, partiяlar taqdim etgan

rо‘yxatga оvоz berish bilan mamlakatdagi siyosiy partiyalarni оlib

bоrayotgan yo‘lini, saylоv dasturini ma'qullaydi.

61

Saylovda

saylovchilarning

qancha

ovozini

to’plaganligiga

qarab,

parlamentdagi, (vakillik organidagi) deputatlik o’rinlari taqsimlanadi. Bu prinsipda

ko’pchilik ovozlar kuymaydi, ular qanchadir o’rinlarga ega bo’ladi. Bu prinsipda

ovoz uchun aniq nomzodlar ko’rashmay partiya ro’yxatlari orqali partiyalar

ko’rashadi. Shuning uchun partiya ro’yxatlarida taniqli kishilar bo’lishiga harakat

qilishadi. Ko’p hollarda partiyalar ovozga qo’yiladigan saylov ro’yxatini tuzishda

unga kiritilayotganlarning parlament ishi uchun mutaxassis bo’lishi, qonunlar qabul

qilishdagi bilimi, o’quvi emas, qanday bo’lmasin, turli faoliyat orqali aholiga taniqli

shaxslarning bo’lishiga harakat qilinadi.

Agar ayrim mamlakatlarning parlamentlari tarkibini ko’rsak, jumladan,

Rossiyani parlamentida mutlaqo siyosatdan uzoq, yurisprudensiyaga aloqasi yo’q

sportchilar, artistlar saylanganligini ko’ramiz. Ular aholi o’rtasida o’z yutuqlari

natijasida (boshqaruv yoki siyosatda emas) tanilgan va hurmatga sazovor bo’lgan.

Proporsional tizim natijasida tashkil qilingan parlamentlarda ko’pincha kam

sonli deputat bilan, kichik partiyalar o’rniga ega bo’lishi va bu parlamentda kichik-

mayda fraksiyalarni vujudga kelishiga sabab bo’ladi va bu hol parlamentda

masalalarni hal qilinishini qiyinlashtiradi.

Proporsional saylov tizimida qonunlarda siyosiy partiyalar albatta to’plashi

kerak bo’lgan ovozlarning zarur miqdori belgilab qo’yiladi. Bu jamiyatda uncha

ahamiyatga ega bo’lmagan partiyalarning, parlament va quyi vakillik organlarida

o’rin olishga qo’yilgan to’siq hisoblanib, u turli mamlakatlarda turlicha (7%, 5%,

3%) bo’lishi mumkin. Kam sonli deputat o’rinlari bilan parlamentni band qilish

parlament ko’pchiligini tashkil qilishda muammolarni vujudga keltiradi. Ayniqsa, bu

parlamentar respublikalarda jiddiy muammo bo’ladi. Bir necha partiya fraksiyalari

birlashib ko’pchilikni tashkil etsa-da, bu birlikning (bloklarni) buzilib ketishi oson

bo’ladi. Ayrim mamlakatlarda to’siqlardan o’ta olmagan partiyalarning olgan

ovozlari ko’p o’rin olib to’siqdan o’tgan partiyalar o’rtasida taqsimlanadi. Ayrim

mamlakatlarda esa ovozlar kuyib ketadi.

Proporsional saylov tizimida ovozlarni taqsimlashning turlicha usullari

mavjud

1

.

Nomzodlar bo’yicha partiya ro’yxatlari ayrim mamlakatlarda qattiq, ayrim

mamlakatlarda yumshoq bo’lishi mumkin. Qattiq ro’yxat bo’yicha o’tkazilganda,

ro’yxatdagilarning yuqori o’rinda turganlari ajratilgan o’ringa qarab deputatlik

mandatini oladi. Saylovchilar ro’yxatdagilardan qaysi birlarining deputat bo’lishiga

ta’sir qila olmaydi. Partiya organlari ro’yxatni qanday tuzgan bo’lsa uning yuqori

o’rindagilariga deputatlik mandati tegadi.

“Yumshoq ro’yxatda esa “ro’yxatning yuqori o’rnida turgan nomzodlar emas,

saylovchilar o’rtasida obro’-e’tiborga ko’proq ega nomzodlar deputatlik mandatiga

ega bo’ladi. Bunda saylovchilar partiya ro’yxatiga umumiy ovoz berish bilan,

qo’shimcha raishda kimni deputat bo’lishini xohlab, nomzod ro’parasiga belgi

qo’yadi. Bu belgi nomzodlarning o’rnini aniqlashda katta ahamiyatga ega.

1

Bu haqda qarang: Избирательное право и избирательный процесс в РФ. M.: “Норма”, 1999, стр.97-101;

Алебастрова И.А. Конституционное право зарубежных стран. M.:“Проспект”, 2009, стр.272-277.

62

Masalan, birinchidan boshlab, yuqori raqamgacha ko’rsatilishi (1, 2, 3, 4, 5 va h.k.)

nomzodlarni birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi mavqеini ko’rsatadi. Bu usul saylovlarda

deputatlik o’rnini taqsimlashda partiya organlari emas, hal qiluvchi rolni saylovchi o’ynashini

ko’rsatadi.

Xorijiy mamlakatlarda proporsional saylov tizimi deputat saylashda (parlament

va mahalliy hokimiyat organlarini) qo’llaniladi. Prezident saylovida esa faqat

mojaritar tizim amal qiladi. Chunki unda nomzod qaysi partiyadan ko’rsatilmasin (bir

partiya faqat bitta nomzod ko’rsata oladi) saylovchi partiyaga emas aniq nomzodga

ovoz beradi.

Xorijiy mamlakatlarning saylov tajribasida bir tartibdan ikkinchisiga o’tish

holati uchrab turadi.

Xorijiy mamlakatlarda saylov tizimini yana bir ko’p tarqalgan turi aralash

saylov tizimidir.

Dastlabki davrlarda Rossiya Davlat Dumasining (quyi palata) 450 deputatini

225 tasi majoritar tizim bo’yicha, 225 tasi proporsional tizimda saylanar edi.

Keyinchalik deputatlarning barcha 450 tasi proporsional tizim asosida saylanadigan

bo’ldi. Hozir yana Davlat Dumasini aralash usulda tashkil etishga o’tilyapdi.

Ukraina parlamenti Oliy Radaga bo’lib o’tgan 2014-yil oktyabr saylovlarida

saylovning aralash tizimidan foydalanildi. Mamlakatda qaysi saylov tizimidan

foydalanishni konstitusiya va qonunlarda belgilab qo’yiladi. Bu tizimning ijobiy

tomoni proporsional tizimda partiya ro’yxati bo’yicha deputat bo’la olmagan, lekin

ko’zga ko’ringan, ko’pchilikka yoquvchi partiya boshchilari (liderlar) mojaritar tizim

orqali parlamentga deputat bo’lib saylanishi imkoniyatiga ega bo’ladi.

Xorijiy mamlakatlarning saylov o’tkazish tajribalarida yana boshqa saylov

tizimlari, ovoz berish, natijalarni aniqlashning boshqacha usullari ham mavjud.

5-§. Saylovlarda xalqaro standartlarni (andozalarni) qo’llanilishi

Saylovlar eng qadimgi ijtimoiy munosabatlar bo’lib, insoniyat rivojlanishi,

ijtimoiy rivojlanish, demokratiya rivojlanishi bilan birga rivojlanib bormoqda va o’zi

ham shu rivojlanishlarga katta ta’sir ko’rsatmoqda.

Inson huquqlari xalqaro ahamiyatga ega bo’lib, xalqaro miqyosda ular himoya

qilinar ekan, bu saylov huquqlariga ham tegishlidir. Xalqaro munosabatlar

rivojlanishi, saylov huquqining rivojlanishiga ta’sir qilib bordi va barcha davlatlar,

suveren davlat bo’lishidan qat’iy nazar, ko’pchilik uchun ma’qul qoidalarga,

Aralash saylоv tizimida mamlakatlarda о‘tkaziladigan saylоvlarda

majоritar tizim ham prоpоrsiоnal tizim ham qо‘llaniladi. Bu оliy va mahalliy

vakillik оrganlarining bittasi mоjaritar tizim оrqali, bittasi prоporsiоnal

tizim оrqali tashkil etiladi yoki bita vakillik оrganini tashkil etishda ikkala

tizimdan ham fоydalanish mumkin.

63

talablarga rioya etilishi maqsadga muvofiq ekanligi e’tirof etdilar. Bunday talablar

saylovlarga qo’yiladigan standartlar deb yurilatiladigan bo’ldi. Bular saylovlarga

qo’yiladigan umumiy talablardir. “Umumiy talablar uzoq vaqt sinovdan o’tgan,

ko’pchilik e’tirof etgan qoidalardir. Ular demokratiyaning asosiy ko’rsatkichlari

bo’lib, ayniqsa, saylov o’tkazishda muhim ahamiyatga ega”

1

.

Hozir biror bir davlat faqat o’zida mavjud tartib, qoidalar bilan saylov

o’tkazmaydi. Hozirgi kunda bir nechta xalqaro hujjatlarda saylovga taalluqli umumiy

qoidalar, talablar belgilangan bo’lib, ularni chetlab o’tish mumkin emas, aks holda,

saylovlar demokratik hisoblanmaydi va jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof

etilmaydi.

Xalqaro standartlarning huquqiy asoslari xalqaro hujjatlarda, mintaqaviy

hujjatlarda o’z ifodasini topgan.

Saylovlarda qo’llaniladigan xalqaro standartlar saylovlarga qo’yiladigan bir xil

talablar bo’lib, ular saylov huquqi prinsiplarini yanada to’liq namoyon bo’lishini,

qo’llanilishini ta’minlaydi.

Saylovlarining xalqaro standartlari quyidagi xalqaro va mintaqaviy hujjatlarda

belgilangan:

1. Inson huquqlari bo’yicha umumjahon deklarasiyasi (1948-yil 10- dekabr)

2. Fuqarolarning siyosiy va fuqarolik huquqlari to’g’risidagi pakt (1966-yil 16-

dekabr).

3. Irqiy kamsitishlarning barcha shakllarni tugatish to’g’risidagi xalqaro

deklarasiya (1966-yil 7-mart).

4. Ayollarga nisbatan kamsitilishlarga barham berish to’g’risidagi deklarasiya

(1967-yil 7-noyabr)

5. Ayollarni siyosiy huquqlari to’g’risidagi konvensiya (1952-yil 20-dekabr).

6. Muntazam va haqiqiy saylov prinsiplarini samaradorligini oshirish haqidagi

BMT rezolyusiyasi (1991-yil 17-dekabr).

Bundan tashqari yana BMT tomonidan tashkil qilingan bir necha hujjatlarda

saylovlarga taalluqli umumiy talablar, standartlar ko’rsatib o’tilgan.

Xalqaro hujjatlardan tashqari, bir necha mintaqaviy hujjatlarda ham saylov

standartlari qayd etilgan. Jumladan, Inson huquqlari va asosiy erkinliklarning

himoyasi bo’yicha еvropa konvensiyasi (1952-yil), “Kopengagen anjumani

hujjatlari”, Parlamentlararo Ittifoqi Kengashining “Erkin va adolatli saylov mezonlari

to’g’risidagi Deklarasiya” (1994-yil).

Lekin birorta bir xalqaro hujjat yoki mintaqaviy hujjat xalqaro saylov

standartlarini bir tizimga solib bermagan, shuningdek, standartlar faqat shular degan

qat’iy tushuncha ham yo’q. Bu tabiiy hol, albatta. Saylovlarning rivojlanishi, ya’ni

saylov texnologiyalari rivojlanishi, standartlar tizimining ham kengayib borishini

ko’rsatadi.

1

Xusanоv О. Saylоvlarga qо‘yiladigan xalqarо talablar va ularning О’zbekistоn qоnunchiligida mustahkamlanishi.

Demоkratik saylоvlar о‘tkazishning xalqarо stantdartlari va О’zbekistоn qоnunchiligi. (Xalqarо kоnferensiya

materillari). T. 2009, 39-bet.

64

Yuridik adabiyotlarda, manbalarda standartlar haqida bir xil fikr yo’q. Ayrim

adabiyotlarda standartlar sifatida erkinlik, adolatlilik, haqiqiylik ko’rsatilsa, ba’zi

mualliflar saylovlardagi ochiqlikni xalqaro standartlar qatoriga kiritadi.

Saylovlarning erkin o’tishi. Saylovlarning erkin o’tishi O’zbekiston

Respublikasi Konstitusiyada va saylov to’g’risidagi qonunlarda belgilangan. Erkin

saylov deb saylovchilarga biror bir tarzda bosim o’tkazilmaydigan sharoitlarda

o’tkazilgan saylovlarni hisoblash mumkin. Saylovlarga biror-bir bir tazyiq o’tkazish,

qo’rqitish yo’l qo’yilmaydigan saylovlarni erkin saylov deyiladi. Erkin saylov –

saylovning prinsipi – teng saylovni to’la ro’yobga chiqaruvchi sharthamdir. Erkin

saylov natijasidagina saylovchilar o’z xohish-irodasini iхtiyoriy amalga oshira oladi.

Uning natijasida barcha saylovchilarga teng imkoniyat yaratiladi. Erkin saylov

saylovchining saylovda qatnashganligi yoki qatnashmaganligi uchun biron bir tarzda

manfaatiga zarar еtishiga yo’l qo’ymaydi. Erkin saylov natijasida fuqaro saylovlarda

boshqa qonuniy erkinliklardan ham (so’z erkinligi, fikr erkinligi, axborot olish,

tarqatish erkinligidan) foydalanadi. Saylovlarda erkinlik faqat ovoz berishda emas

saylovning barcha tadbirlarida (tashviqot ishlari olib borishda, o’z nomzodini

ko’rsatishga rozilik berishda, kuzatuvchilar, vakillar, saylov komissiyalari tarkibida

ishtirok etishga roziligida) amal qilgandagina haqiqiy erkinlik hisoblanadi.

O’zbekistonda saylov tadbirlarida, ovoz berishda ishtirok etmaslik uchun ta’qib

qilinmaydi, aksincha fuqarolarning saylov erkinligi boshqa erkinliklari kabi sud

tomonidan himoya qilinadi. Saylov erkinligining buzilishlari uchun tegishli jazolar

belgilangan.