O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

Nazariy ma„lumotlar 
 
 Muvozanat  holatidagi  po‟latning  strukturasini  temir-sementit  qotishmalarining  holat 
diagrammasidan  aniqlash  mumkin.  Tarkibida  0,025%  gacha  uglerodi  bo‟lgan  temir–uglerod 
qotishmalari texnikaviy toza temir deb ataladi. Uning strukturasi qoramtir xalqalar bilan chegaralangan 
oqish rangli ferrit donalaridan iborat bo‟ladi (8.1–rasm, a). 
 
Tarkibida  0,025...2,14%  uglerodi  bo‟lgan  temir–uglerod  qotishmalari  po‟latlar  deyiladi. 
Muvozanat holatidagi strukturasiga binoan po‟latlar tubandagicha turlanadi:  
 
Evtektoidgacha bo’lgan po’latlarning (0,025...0,8%С) strukturalari oqish tusdagi ferrit donalari 
bilan qoramtir tusdagi perlit donalaridan iborat bo‟ladi ( 8.1 –rasm, b,v, g). 
 
Evtektoid po’lati (0,8%С) ning  strukturasi  plastinkasimon tuzilishli perlitdan iborat  (  8.1-rasm, 
d). 
 
Evtektoiddan  keyin  po’latlar  (0,8...2,14  %С)  ning  strukturasi  perlit  va  ikkilamchi  sementitdan 
iborat  bo‟ladi  (8.1-rasm,  e).  Po‟lat  sekin  sovitilganda  sementit  strukturasi  perlit  donalarining 
chegaralarida oqish to‟rlar tarzida joylashadi. 
 
Shunday  qilib,  muvozanat  holatidagi  uglerodli  po‟latlarning  tarkibidagi  uglerod  miqdorining 
ortishi  bilan  ularning  strukturalari  va    fazaviy  tarkibi  ham  o‟zgaradi  –  yumshoq  perlit  strukturasining  
miqdori kamayib, qattiq sementitning miqdori ko‟payib boradi va shunga muvofiq po‟latning qattiqligi 
(НВ) hamda mustahkamlik chegarasi (σ
В
) ortadi, plastikligi (δ) va zarbiy qovushoqligi (а
н
) esa kamayadi 
(8.2-rasm).  Uglerod  miqdori  1%  dan  oshishi  bilan  po‟latning  puxtaligi  kamayadi,  chunki  perlit 
donalarining sirtida uzluksiz sementit turlari hosil bo‟ladi.  
 
Muvozanat  holatidagi  evtektoidgacha  bo‟lgan  uglerodli  po‟latlarning  strukturasiga  qarab, 
taqriban bo‟lsada, po‟lat tarkibidagi uglerodning miqdorini aniqlash, shuningdek po‟latlarning markasini 
ham belgilash mumkin. Buning uchun mikroskop ostida kuzatilayotgan po‟lat mikrostrukturasida ferrit  
va  perlit  donalari  egallab  turgan  yuzalar  taxminan  aniqlanadi.  Ferrit  tarkibidagi  uglerod  miqdorini  
nolga, perlit tarkibidagi uglerod miqdorini  esa 0,8% ga teng deb qabul qilib olinadi. 
 
Masalan, evtektoidgacha bo‟lgan po‟lat strukturasining 60% ni perlit donalari, qolgan 40% ni esa  
ferrit  donalari  egallagan  bo‟lsin.  Bu  holda  po‟lat  tarkibidagi  uglerod  miqdori  quyidagi  proportsiyadan 
aniqlanadi: 
100% perlitda – 0,8%С, 
60% perlitda – Х%С, 
.
%
48
,
0
100
8
,
0
60
С
Х



 
Shuncha miqdordagi uglerod 45 markali konstruksion po‟latda  bo‟ladi. 

---

 
 
 
200 
 
 
8.1-rasm. Po‟lat mikrostrukturasining undagi uglerod miqdoriga qarab o‟zgarishi: 
а-0,01%С;  б-0,3%С;  в-0,5%С; г-0,6%С; д-0,8%С;    е-1,2%С. 
(Metallarga azot kislotasining etil spirtidagi 4% li eritmasi bilan ishlov berilgan, х500) 
8.2.-rasm.  Po‟lat  tarkibidagi  uglerod  miqdorining  po‟latning  mexaniq  xossalariga  ta„siri:  ζ
b
  – 
mustahkamlik chegarasi, kg.k/mm
2
; а
н
 – zarbiy qovushoqligi, а
Н
, kJ/m
2
; НВ – Brinell bo‟yicha qattiqligi 
kg.k/mm
2
;  δ – nisbiy uzayishi, %.