O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

 
 
 
“Baliq skeleti” sxemasi 
 
 
Sxemani tuzish qoidalari bilan tanishadi. 
«Suyak»  ning  yuqori  qismiga  muammo  ichidagi 
muammo  yoziladi,  pastki  qismiga  esa  –  ushbu 
muammo  ichidagi  muammo  amalda  mavjud 
ekanini tasdiqlovchi faktlar yoziladi 
 
Natijalar taqdimoti 
 
Mini guruhlarga birlashadi, o'z sxemalarini 
taqqoslaydi va ularga qo'shimchalar kiritadi. 
Umumiy sxemaga jamlaydi 
 
 
«Baliq skeleti» sxemasi 
- muammoning butun doirasi 
(maydoni)ni  ifoda  etish  va 
uning 
echimini 
topishga 
imkoniyat beradi. 
Tizimli, 
ijodiy, 
tahliliy 
mushohada 
qilish 
ko'nikmalarini rivojlantiradi 
 

---

 
 
 
144 
 
 
 
2-laboratoriya ishi 
Metall va qotishmalarning  mikrostrukturasi tahlili 
 
 
 Ishning  maqsadi:  Turli  po‟latlarning  strukturasini  kuzatib,  ularning  tarkibidagi  uglerod 
miqdorini aniqlashni amalda urganish. 
 
Nazariy ma„lumotlar 
 
Kuzatish  uchun  tayyorlangan  mikroshlif  mikroskop  ostida  qaralsa,  uning  sifatini,  namunada 
mikrodarzlarning  joylashuvi  va  o‟lchamlarini,  nometall  qo‟shimchalarning  xarakterini  aniqlash 
mumkin. 
2.1 – rasm. Po‟latlar va cho‟yanlarda uchraydigan nometall qo‟shimchalarning 
mikroskopik ko‟rinishi: a-oksidlar,  b-sulfidlar,  v-grafit. 
 
Tayyorlangan  mikroshlifning  metall  asosining  strukturasini  aniqlash  uchun  unga  har  xil 
kimyoviy  reaktivlar bilan ta„sir ettiriladi. Po‟lat va cho‟yanlar uchun  azot  kislotasining etil  spirtidagi 
2...5%  li  eritmasidan  foydalaniladi.  Jilolangan  yuza  eritmaga  3...15  s  davomida  botirib  turiladi  yoki 
shlifning  yuzasi  bir  tekis  kulrang  tus  olguncha  ko‟rsatilgan  reaktivga  botirilgan  paxta  bilan  artiladi. 
Bunda  shlif  yuzasida  qora  dog‟lar  bo‟lmasligi  kerak.  Reaktiv  ta„sirida  donalarning  chegarasi  o‟zidan 
ko‟ra ko‟proq yemirilgani uchun chegara joylarda mikroariqchalar hosil bo‟ladi (2.2-rasm, a). Ana shu 
ariqchalardan  yorug‟lik  nuri  sochiladi,  natijada  dona  chegaralari  mikroskop  ostida  qoramtir  bo‟lib 
ko‟rinadi. 
 
                          
 
а) 
   
 
 
 
 
 
  б) 
2.2-rasm. a) texnikaviy toza temirning strukturasi; b) evtektoidgacha bo‟lgan po‟latning strukturasi. 
 

---

 
 
 
145 
 
Turli jinsli donalardan iborat qotishmaga (masalan, ferrit bilan perlitdan iborat bo‟lgan po‟latga) 
reaktiv  ta„sir  ettirilsa  shlif  yuzasida  relef  hosil  bo‟ladi  (perlit  ferritga  ko‟ra  ko‟proq  yemiriladi). 
Shundan foydalanib qotishma tarkibidagi uglerodning miqdorini aniqlash mumkin. 
 
Evtektoidgacha bo’lgan po’latning tarkibidagi uglerod miqdorini aniqlash. Yuqorida qayd qilib 
o‟tilganidek, uglerodli po‟latlarning shliflarini standart reaktiv (azot kislotasining etil spirtidagi 2...5% 
eritmasi)  bilan  ishlanganda  po‟lat  tarkibidagi  ferrit  o‟z  rangini  o‟zgartirmaydi,  perlit  esa  qora  yoki 
qoramtir kulrang rangga kiradi.  
 
Evtektoiddan  keyingi  po‟latlarda  esa  sementit  strukturasi  yemirilganda  ham  oq  holda  qoladi, 
perlit  strukturasi  esa  qora  rangga  kiradi.  Shuning  uchun  sementit  perlit  donalarining  chegaralarida 
joylashgan oq tur holida ko‟rinadi. 
 
Shunday qilib, po‟latning ferrit strukturasining tarkibida uglerod miqdori juda kam bo‟lganligi 
sababli, uni toza temir deb qabul qilib, qotishma tarkibidagi barcha uglerod perlit tarkibida joylashgan 
deb olamiz va qotishma tarkibidagi uglerod miqdorini aniqlaymiz. 
 
Misol. 3.2-rasm, b da ko‟rsatilganidek, evtektoidgacha bo‟lgan po‟lat namunasi yuzasining 60% 
ni  perlit  donalari,  qolgan  40  %ni  esa  ferrit  donalari  egallagan  bo‟lsin.  Uglerodning  aksariyat  qismi 
perlit tarkibida bo‟lganligi uchun shlifdagi uglerod miqdorini quyidagicha aniqlashimiz mumkin: 
 
С = 60 х 0,8/100 = 0,48%С. 
 
Shuncha miqdordagi uglerod 45 markali po‟lat tarkibida bo‟ladi. 
 
 
 
Mikrostrukturani o‟rganish natijasida quyidagilarni aniqlash mumkin: 
- Qotishmaning strukturaviy tashkil etuvchilarining soni va ularning joylashish xarakteri; 
- Donalar o‟lchami; 
-  Termik  ishlash  turi  va  uning  rejimining  to‟g‟ri  tanlanganligi  (qizdirish  harorati,  sovitish 
tezligi); 
- Yumshatilgan po‟latdagi ba„zi elementlar (masalan, uglerod) ning taqribiy miqdori. 
 
 
Metall  va  qotishmalarning  tuzilishi  va  xossalari  orasida  bog‟lanish  mavjud.  Shu  sababli 
materialshunoslik amaliyotida mikroanaliz asosiy usullardan biri  sanaladi.