O'zbekiston ryespublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

 
«Baliq skeleti» sxemasi 
- muammoning butun doirasi 
(maydoni)ni  ifoda  etish  va 
uning 
echimini 
topishga 
imkoniyat beradi. 
Tizimli, 
ijodiy, 
tahliliy 
mushohada 
qilish 
ko'nikmalarini rivojlantiradi 
 

---

 
 
 
166 
jinsli  qismi  bo‟lib,  ikkinchi  qismi  bilan  chegara  sirti  orqali  ajraladi  va  bu  chegaralardan  o‟tganda 
qotishmaning mikro kimyoviy tarkibi, strukturasi va demak xossalari keskin o‟zgaradi. 
 
Qotishma  kristallanishi  davrida  uni  tashkil  etuvchi  elementlardan  biri  o‟z  kristall  panjarasini 
saqlab qolib, ikkinchisi hosil bo‟lgan panjaraga singsa yoki o‟rin olsa, bunday ko‟rinishida shakllangan  
fazaga qattiq eritma deyiladi. Masalan, 

, 

 , 

, 

 va boshqalar. 
 
Qotishma  krisstallanishi  davrida  uni  tashkil  etuvchi  elementlar  o‟zaro  kimyoviy  reaksiyaga 
kirishsa,  shakllangan  fazaga  kimyoviy  birikma  deyiladi.  Kimyoviy  birikmalar  holat  diogrammasida 
A
n
B
m 
ko‟rinishida belgilanadi.               
 
Yuqorida  ta‟kidlangan  har  ikkala  faza  ham  mikroskop  ostida  qaralganda    bir  jinsli  gomogen 
ekanligini kuzatishimiz mumkin. 
 
 Komponentlarni  ma‟lum  bir  miqdori  va  haroratlarida  bir  jinsliligi  yo‟qoladi.  Ya‟ni  struktura 
ikki yoki undan ko‟p fazalarning aralashmasidan tashkil topadi. Bunday holat mexaniq  aralashma deb 
ataladi. 
 
Har  qanday  sharoitda  strukturani  tashkil  qilgan  fazalarining  miqdorini  holat  diagrammasidan 
aniqlash  mumkin.  Buni  mis  (Cu)  -  kumush  (Ag)  sistemasidagi  qotishmalarning  holat  diagrammasi 
misolida ko‟rib chiqamiz  (5.1-rasm). 
 
 
5.1-rasm. Cu-Ag holat diagrammasining sxemasi 
 
 
 Tarkibida  30%  kumush  bo‟lgan  mis-kumush  qotishmasi  berilgan.  Qotishmaning  kritik 
nuqtalari aniqlanadi, sovish egri chizig‟i chiziladi. Shu bilan birga t
1
 
0
S  haroratda strukturdagi mavjud 
fazalar ko‟rsatiladi va ularning  foizdagi miqdori hisoblanadi. 
 
Qortishmalar  holat  diagrammasining  tahlili  sistemani  tashkil  etuvchi  fazalarni  ko‟rsatish  bilan 
boshlanadi. 
 
Sistemada suyuq, 

 va 

 fazalari mavjud. 
 
ACB - likvidus chizig‟i. Bu chiziqdan yuqorida modda mutlaqo suyuq holatda bo‟ladi; 
 
ADCE - solidus chizig‟i. Bu chiziqdan pastda modda mutlaqo qattiq holatda bo‟ladi; 

---

 
 
 
167 
 
ADF  chizig‟idan  chaproqda  sistema  bir  jinsli 

  faza  -  kumushning  misdagi  o‟rin  olish  qattiq 
eritmasi holatida bo‟ladi. 
 
BEG-  chiziqdan  o‟ngroqda  sistema  bir  jinsli 

-  faza  misning  kumushdagi  o‟rin  olish 
qattiq eritmasi tarzida bo‟ladi; 
V nuqtada evtektika kristallanadi. Ya‟ni o‟zgarmas holatda bir vaqtning o‟zida 

- va 

 - fazalari 
kristallanadi. 
Diagrammada  berilgan  qotishmaning  t
1
0
C  haroratdagi  vaziyati  aniqlanadi  (diagrammasidagi  b 
nuqta).  b  nuqtadan  vertikal  chiziq  o‟tkazamiz.  Bu  chiziqni  diagrammadagi  chiziq  bilan  kesishgan 
joylarni raqamlanadi (1, 2 va hokazo). 1, 2-nuqtalar qotishmaning kritik nuqtalaridir. 
Kritik  nuqtalarni  diagrammaning  chap  tomoniga  oldindan  qurilgan  koordinatalar  o‟qiga 
ko‟chiramiz. Koordinatalar o‟qiga qotishmaning sovish egri chizig‟i chiziladi. Egri chiziqning bukilish, 
sinish  joylari  kritik  nuqtalarga  kelishi  kerak.  Qotishmaning  sovishidagi  holat  o‟zgarishlari  birma-bir 
ko‟rsatilib o‟tiladi ( 6.1-rasm) 
Qotishma t
1
 haroratda suyuq va  

-fazasining mexaniq aralashmasidan iborat. Suyuq hamda 

-
fazaning miqdori aniqlanadi, shuning uchun kesmalar qoidasi usulidan foydalanamiz. Buning uchun  b 
nuqtadan gorizontal chiziq o‟tkaziladi. Chizig‟imiz o‟ng va chap tomonlariga bir jinsli faza chegarasi 
bilan kesishguncha davom etadi. Kesishgan nuqtalarni a va  c harflari bilan belgilaymiz. Chunonchi a 
nuqtadan  chapda  qotishma  bir  jinsli  va  c  nuqtadan  o‟ngda  qotishma  bir  jinsli  suyuq  fazadan  tashkil 
topgan bo‟ladi. ac kesmaning ab qismi suyuq fazaga, bc qismi 

 ga proponsionaldir. 
Ya‟ni suyuq faza miqdori 
 
 
 
cк
Q
=
ac
ab

100% 

 faza miqdori 
 
 
 
 

Q
=
ac
bc

100% 
formulasidan  aniqlanadi