O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

TUZUK

 

 

TUZUK 

Уложение 

qonun. 

Turk-mo‘g‘ul 

xalqlari 

orasida  amalda  bo‘lgan  qonun-

---

qoidalar. 

USTURLOB

 

 

ASTROLABE 

Астролябия 

yulduz  va  sayyoralarning  o‘rni  va 

balandligini 

o‘lchaydigan 

astronomik asbob.

 

G’UL

 

 

GUL 

Гул 

Amir  Temur  qo‘shinining  markaziy 

qismi

 

CHAQIRIM

 

 

MILE 

Миля 

o‘rta  asrlardagi  masofa  o‘lchov 

birligi. 1,06 kilometrga teng

 

 

GLOSSARIY 

8-mavzu 

Atamaning o‘zbek 

tilida nomlanishi 

 

Atamaning 

ingliz tilida 

nomlanishi

 

Atamaning 

rus tilida 

nomlanishi

 

Atamaning ma'nosi

 

Atamaning o‘zbek 

tilida nomlanishi 

 

Atamaning 

ingliz tilida 

nomlanishi

 

Atamaning 

rus tilida 

nomlanishi 

 

Atamaning ma'nosi  

 

Adra

 

 

Adra 

Адра 

Xiva 

xonligida 

sug‘orilmaydigan 

yerlar.

 

Amin 

Amin 

Амин 

(

arabcha  –  ishonchli,  halol

)

  –  1) 

Muhammad 

alayhissalomga 

payg‘ambarlik 

vahiy 

kelmasidan 

avval 

nihoyatda 

halol, 

rostgo‘y 

bo‘lganliklari  uchun  u  zotga  xalq 

tomonidan  berilgan  laqab.  2)  Amir 

Temur  va  Temuriylar  davrida  davlat 

devoni 

tomonidan 

tayinlanadigan 

asosan  moliya  va  qishloq  xo‘jaligi 

ishlarini 

boshqarish 

bilan 

shug‘ullanuvchi  amaldor.  3)  Buxoro 

amirligida  amlokdorlarga,  Turkiston 

general-gubernatorligida  esa,  bo‘lis 

(volost)  boshlig‘iga  bo‘ysunuvchi 

---

amaldor.  Qishloq  oqsoqoli.  Aminning 

asosiy  vazifasi  aholidan  o‘lpon  va 

soliq  yig‘ish,  aholi  ustidan  nazorat 

qilish,  suv  taqsimlash  bo‘lgan.  2) 

Xonliklar 

davrida 

bozorda 

sotuvchilardan 

soliq 

undiruvchi 

mansabdor. 

Amlok

 

 

 

Амляк 

1) Xonliklar davrida davlat yerlari. 

2)  Yer  egaligi  turi;  mulklar,  yer-suv, 

kishi  tasarrufidagi  narsa  va buyumlar. 

Xonliklarda feodal  yer egaligining bir 

turi  bo‘lib,  davlat  oldidagi  xizmatlari 

uchun shahzodalar, lashkarboshilar va 

amaldorlarga  in‟om  qilingan  yer-suv 

amlok deyilgan. 

Avarizot

 

 

Avarizаt  

Аваризат 

urush 

paytida 

dehqonlardan 

va 

shaharliklardan 

yig‘ib 

olinadigan 

favqulodda  soliq.  Avarizod  ko‘p 

hollarda pul tarzida undirilgan. 

Axya

 

 

Axya  

Ахья 

Xiva xonligida sug‘oriladigan yerlar. 

Bakovul

 

 

Bakаvul  

Бакавул 

Buxoro  amirligida  saroy  oshxonasini 

boshqaradigan amaldor. 

Darbon

 

 

Darbon  

Дарбан 

Buxoro amiri qarorgohi eshigida 

turuvchi soqchi. 

Daftardor

 

 

Daftardor  

Дафтардор 

Qo‘qon  xonligida  xonning  shaxsiy 

daromadi hisob-kitobini olib boruvchi 

amaldor. 

Daftardor 

xazinachiga 

axborot berib turgan. 

Dahyak 

Dahyak 

Дахьяк 

 (forscha  “o‘ndan  bir”)  –  1)  Buxoro 

amirligida  vaqf  yerlaridan  olingan 

daromadning 

madrasa, 

---

mullavachchalariga  beriladigan  qismi. 

Davlat  yerlariga  qo‘shib  olingan 

yerlardan  ham  dahyak  ajratilgan. 

Dahyak  olishlari  uchun  madrasa 

talabalari 

arab 

tili 

va 

shariat 

qoidalaridan  imtihon  topshirishlari 

lozim 

bo‘lgan.  2)  Xiva  xonligida  soliq  turi, 

ushr. 

Dahyak 

chig‘ir 

bilan 

sug‘oriladigan 

yerlarda 

hosilning 

1/10, 

ariq 

bilan 

sug‘oriladigan 

yerlarda 1/5 qismini tashkil qilgan. 

Dodhoh

 

 

Dodhoh  

Додхох 

O‘rta  Osiyo  xonliklarida  yuqori 

martabalardan biri. Buxoro amirligida 

amir saroyining yuqori lavozimlaridan 

biri  bo‘lib,  u  Buxorodagi  yuqori 

xizmat  doirasidagi  10  toifa  (daraja) 

dagi  mansab  hisoblangan.  Uning 

vazifasiga  amir  nomiga  yozilgan 

ariza-shikoyatlarni qabul qilib olish va 

ularning egalariga yozma yoki og‘zaki 

javob qaytarish bo‘lgan. Shuningdek u 

elchilarni 

qabul 

qilish, 

elchilik 

yumushlarini  tashkil  etish  va  xatto 

shaxsan 

elchi 

sifatida 

boshqa 

mamlakatlarga  borib  kelish  kabi 

tadbirlarni  ham  amalga  oshirgani 

ma’lum. 

Dorug’a

 

 

Dаruga  

Даруга 

1)  Hokim.  Mo‘g‘ullar,  temuriylar  va 

Shayboniylar  hukmronligi  davrida 

dorug‘alar  viloyat,  shahar  hokimi 

bo‘lishgan. 

Ularning 

zimmasiga 

viloyat  va  shaharni  idora  qilish, 

---

mudofaa  qilish,  aholini  ro‘yxatga 

olish, ulardan soliq undirish vazifalari 

yuklatilgan. 

2)  So‘nggi  o‘rta  asrlarda  O‘rta  Osiyo 

xonliklarida mirshablar boshlig‘i. 

Hojib

 

 

Hаjib  

Хаджиб 

Xiva 

va 

Qo‘qon 

xonliklarida 

darvozabon hojib deb atalgan. Buxoro 

amirligida esa darvozabon darbon deb 

yuritilgan. 

Ixrojot

 

 

Ixrаjаt  

Ихражат 

Buxoro 

xonligi 

(Shayboniylar) 

davrida  davlat  muassasalari,  qo‘shin 

va  xon xonadoni  xarajatlarini  qoplash 

uchun to‘lanadigan soliq. 

Jul

 

 

Jul  

Жул 

Buxoro 

amirligida 

urush 

uchun 

olinadigan soliq turi. 

Kafsan

 

 

Kafsan  

Кафсан 

xon  otlarining  yem-xashagi  uchun 

aholidan olinadigan soliq. 

Koranda

 

 

Koranda  

Коранда 

Qo‘qon  xonligida  hosilning  yarmini 

olish 

uchun 

yollanib 

ishlovchi 

dehqonlar. 

Mehtar

 

 

Mehtar  

Мехтар 

MEHTAR

  –  1)  forscha  “ulug‘”, 

“katta”  degan  ma‘noni  anglatib,  xon 

va  podshohga  tegishli  biron  kichik 

muassasa, 

korxona 

boshlig‘i. 

Masalan: mehtari 

kutubxona, mehtari to‘shakxona. 

2) 

O‘rta 

asrlarda 

saroy 

sozandalarining  boshlig‘i,  yetakchi 

sozanda. 

Temuriylar 

zamonida 

mehtarlar 

nog‘orachilardan 

---

keyinchalik 

surnaychilardan 

tayinlangan. 

3)  Buxoro  amirligida  zakotchilar 

boshlig‘i. 

Qo‘qon 

va 

Xiva 

xonliklarida davlat xizmatchisi. 

Miroxur

 

 

Mirаxur  

Мирахур 

Buxoro amirligida yuqori bosqichdagi 

6-darajali 

mansab 

bo‘lib, 

oliy 

hukmdorga  tegishli  yilqi,  ot-ulov  va 

ularning 

ta‘minoti 

bilan 

shug‘ullangan.  Miroxur  dasturxonchi 

va  parvonachidan  keyingi  mansabdor 

shaxs hisoblangan. 

Munshi

 

 

Munshi  

Мунши 

O‘rta  Osiyo  xonliklari  davrida  xonlar 

va ayrim hokimlarning shaxsiy kotibi. 

Munshi 

lavozimiga 

odatda, 

ma’lumotli  va  chiroyli  yozadigan 

kishilargina olingan. 

Otaliq

 

 

Аtaliq  

Аталык 

otasining  o‘rnini  bosmoq  mazmunini 

beruvchi  mansab.  Dastlab  Saljuqiylar 

sulolasi davrida (1038-1194) hukmdor 

e’tiborini qozongan kishilarga 

berilgan. Otaliqning vazifasi shahzoda 

yoki  xonzodalarni  tarbiyalash  va  ular 

ixtiyoridagi 

ulusni 

balog‘atga 

yetganlariga 

qadar 

boshqarishdan 

iborat bo‘lgan. 

Tarixda  ba’zi  otaliqlar  hokimiyatni 

o‘z  qo‘llariga  olgan  hollari  ham 

bo‘lgan. 

Chunonchi  Ashtarxoniylar  sulolasi 

davrida 

(1601-1753) 

Balxda 

---

Mahmudbiy 

otaliq 

(XVIII 

asr 

boshlarida), 

Mang‘itlar 

sulolasi 

hukmronligi davrida (1753-1920) 

Buxoroda  Muhammad  Raxim  otaliq 

(1753-1758)  mana  shunday  yo‘l  bilan 

hokimiyatni egallagan edilar. 

Ponsad

 

 

Ponsad

 

 

Понсад 

O‘rta  Osiyo  xonliklarida  qo‘llanilgan 

harbiy  unvon.  Ponsad  500  kishidan 

iborat  otryadga  qo‘mondonlik  qilgan. 

Qo‘qon  xonligida  mavjud  bo‘lgan 

mansablar  ichida  16-o‘rinda,  harbiy 

unvonlar  orasida  esa  mingboshidan 

keying o‘rinda turgan. 

Qo’rchi

 

 

Qorchi

 

 

Корчи 

turkiy 

so‘z 

bo‘lib, 

“quroldor, 

qurolbardor” demakdir (qo‘r - qurol). 

XVII 

asrda 

Buxoro 

xonlarining 

boshqa  mamlakatlardan  keltirilgan 

qullardan  iborat  shaxsiy  gvardiyasi 

qo‘rchi  deyilgan.  Keyingi  asrlarda 

Buxoro  amirligida  qo‘rchi  –  o‘q-dori 

omborlarini  qo‘riqlab  turgan  qorovul 

bo‘lgan. 

Sarkor

 

 

Sarkor

 

 

Саркор 

Qo‘qon  xonligida  inoq  bilan  birga 

xazinaga 

tushadigan 

mahsulotni 

saqlab  turish  vazifasini  bajargan 

amaldor. 

Tanхo

 

 

Tanхo

 

 

Танхо 

XVI asrdan boshlab xonliklarda davlat 

yerlarini  asosan  harbiy  xizmatda 

bo‘lgan  kishilarga  in’om  etish  usuli. 

Bunday  in’omga  sazovor  bo‘lgan 

kishi yerning o‘ziga emas, shu yerdan 

olinadigan 

daromadning 

egasi 

---

bo‘lgan. 

XIX 

asrning 

birinchi 

choragiga kelganda Buxoro amirligida 

tanhodorlarning  soni  36  ming  nafarga 

yetgan.  Eng  kichik  tanho  yeri  3-5 

gektarni tashkil etgan. 

Tanobchi

 

 

Tanobchi

 

 

Танобчи 

O‘rta  Osiyo  xonliklarida  hosildan 

olinadigan 

soliqlar 

hajmini 

belgilovchi amaldor. 

Yaksara

 

 

Yaksara

 

 

Яксара 

xonliklar  davrida  ishchi  hayvonlardan 

olinadigan  yig‘im.  U  har  bir  juft  ot 

yoki  ho‘kizlardan  bir  botmon  g‘alla 

miqdorida  undirilgan.  Kimning  ish 

hayvoni  bitta  bo‘lsa,  shu  miqdorning 

yarmisini (nimsara) to‘lardi. 

Shuturvor

 

 

Shuturvor

 

 

Шутурвор 

bir  tuya  ko‘taradigan  yuk.  Bir  tuya 

yuki. Shuturvor ikki botmon – 16 pud 

yoki 256 kg bo‘lgan. 

 

GLOSSARIY 

9-mavzu 

tamaning 

o‘zbek tilida 

nomlanishi 

 

Atamaning 

ingliz tilida 

nomlanishi

 

Atamaning rus 

tilida 

nomlanishi

 

Atamaning ma'nosi

 

Atamaning 

o‘zbek tilida 

nomlanishi 

 

Atamaning 

ingliz tilida 

nomlanishi

 

Atamaning rus 

tilida 

nomlanishi 

 

Atamaning ma'nosi 

 

Amudaryo 

bo’limi

 

 

Amudarya 

department 

Амударьински

й отдел  

Rossiya  imperiyasi  tomonidan  1873-

yilda Xiva 

xonligi 

bo‘ysundirilib 

Gandimiyon 

shartnomasi  imzolangach,  1874-yilda 

Xiva  xoni  faoliyatini  nazorat  qilib  turish 

uchun 

tuzilgan 

bo‘lim. 

Amudaryo 

bo‘limining 

qarorgohi 

---

Petroaleksandrovskda  (hozirgi  To‘rtkul) 

joylashgan. 

Rossiya 

va 

Turkiston 

general-gubernatorligi bilan Xiva xonligi 

o‘rtasidagi munosabatlar shu yerdan turib 

boshqarilgan.  Amudaryo  bo‘limi  1917-

yilga qadar faoliyat ko‘rsatgan.

 

Andijon 

qo’zg’oloni

 

 

Andijan 

uprising 

Андижанское 

восстание 

1898-yilda 

Muhammad 

Ali 

eshon 

(Dukchi  eshon)  boshchiligida  Farg‘ona 

vodiysida  Rossiya  mustamlakachilariga 

qarshi 

ko‘tarilgan 

qo‘zg‘olon. 

Qo‘zg‘olon  markazi  asosan  Andijon 

uyezdi 

bo‘lganligi  sababli  tarixda 

shunday nom olgan. 

Avliyoota

 

 

Avliyoota 

Авлияата 

hozirgi  Qozog‘istondagi  Taroz  (Jambul) 

shahrining  1938-yilgacha  bo‘lgan  nomi. 

Shaharning 

nomi 

valiylardan 

biri 

Qoraxon  nomiga  shunday  atalgan  deb 

taxmin qilinadi. 

Ekspansiya 

Expansion 

Экспансия 

(lotincha 

“expancio”  –  kengayish, 

tarqalish)  –  mustamlakachi  davlatlarning 

o‘zga  xalqlar  hududi,  ularning  boyliklari 

va 

bozorlarini 

egallash 

uchun 

bosqinchilik harakatlari. Masalan: tarixda 

Buyuk  Britaniya  Hindistonni,  Rossiya 

imperiyasi  esa  O‘rta  Osiyo  va  Kavkaz 

hududlarini  o‘z  ta‘sir  doirasiga  tushirish 

uchun 

xuddi 

shunday 

(ekspansiv) 

harakatni amalga oshirganlar. 

Eshon

 

 

Ishan 

Ишан 

ulug‘ avlodlarning va so‘fiylik oqimidagi 

diniy  rahnamolarning  faxriy  unvoni. 

Eshonlar 

musulmonlar 

jamoasining 

boshlig‘i, 

murabbiysi 

shuningdek, 

darveshlarning  ham  diniy  murabbiysi 

---

hisoblangan.  O‘rta  asrlarda  so‘fiylik 

oqimi  rahnamolariga  murojaat  qilishda 

ularning  ismlari  o‘rniga  “eshon”,  ba‘zan 

“pir” so‘zlari ishlatilgan. 

Imperiya

 

 

Empire 

Империя 

qadimda  va  o‘rta  asrlarda,  shuningdek, 

XX 

asr 

boshlarigacha 

monarxiya 

davlatlarining 

nomi. 

Imperiyaning 

boshlig‘i imperator hisoblanadi. 

Tarixda 

Aleksandr 

Makedonskiy 

(Iskandar  Zulqarnayn)  davlati  (mil.  avv. 

334-323),  Rim  davlati  (mil.  avv.  14-

milodiy  –  476-yillar),  Vizantiya  (395-

1453), 

Franklar 

davlati 

(800-843), 

German  davlatlarining  “Muqaddas  Rim 

imperiyasi”  (962-1806),  Usmoniylar 

davlati  (1299-1923)  va  Yevropaning 

qator  katta-kichik  davlatlari  iperiya  deb 

yuritilgan.  Rossiyada  imperiya  Pyotr  I 

davridan  (1721-yildan)  to  monarxiya 

qulagunigacha  (1917-yil  oktabr)  mavjud 

bo‘lgan. Imperiya davlati ko‘pincha 

mustamlaka qilingan hududlardan tashkil 

topadi  va  yangi  yerlarni  bosib  olish 

hisobiga kengayib boradi. 

Jadidchilik 

Jadid 

Джадид 

(arabcha  “jadid”  –  yangi)  –  yangilanish, 

yangi zamonaviy  maktab, matbaa,  milliy 

taraqqiyot 

usullari, 

yo‘llari 

tarafdorlarining umumiy nomi. 

Konka

 

 

Konka 

Конка 

to‘rt 

yoki 

oltita 

ot 

bilan 

harakatlantiriladigan  bir  vagonli,  tor  izli 

shahar  transporti.  Toshkentda  dastlabki 

konka XIX asrning oxirida qurilib, Xadra 

---

bilan  Temir  yo‘l  vokzali  orasida 

qatnagan. 

Undan 

1915-yilgacha 

foydalanilgan. 

Mustamlaka 

tartibi

 

 

Colonial order 

Колониальный 

порядок 

urushib  bosib  olingan  hudud  aholisining 

siyosiy,  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  ma‘naviy 

qaramga  aylantirishga  xizmat  qiluvchi 

boshqarish usuli. 

Oqmachit

 

 

Oqmachit 

Акмечеть 

Qo‘qon  xonligining  eng  shimolidagi 

chegara qal‟asi. Hozirgi Qozog‘istonning 

Qizil-O‘rda  shahriga  to‘g‘ri  keladi. 

Rossiya 

qo‘shinlari 

1853-yilda 

Oqmachitni  egallashlaridan  O‘rta  Osiyo 

xonliklarini 

istilo 

qilish 

jarayoni 

boshlangan. 

Otin

 

 

Otin 

Атин 

eski 

diniy 

maktablarda 

qizlar 

o‘qituvchisi.  Otinlar  ayollar  o‘rtasidagi 

diniy 

marosimlarni 

o‘tkazishda 

boshchilik  qilib,  ularga  diniy  ta‘limot 

berib, 

ulardan 

tushadigan 

daromad 

hisobiga yashaganlar.  

Protektorat 

Protektorat 

Протекторат 

(lotincha  “protektor”  –  homiy)  – 

mustamlaka  mamlakatlar  qaramligining 

bir  shakli.  Bunday  qaramlikka  tushgan 

mamlakat 

garchi 

ichki 

siyosatda 

birmuncha mustaqilligini saqlab qolsada, 

lekin 

tashqi 

siyosati 

va 

mudofaa 

masalalari  uning  ustidan  protektorat 

o‘rnatgan  davlat  ixtiyoriga  o‘tadi. 

Masalan: 

Rossiya  imperiyasi  Xiva  xonligi  va 

Buxoro  xonligini  o‘ziga  qaram  qilib 

olgach,  ular  ustidan  o‘z  protektoratini 

---

ham  o‘rnatgan  edi.  Xonlar  ichki 

siyosatda  mustaqil  bo‘lsalarda,  tashqi 

siyosiy  masalalarni  rus  imperatori  rozi-

rizoligi  bilan,  ular  bilan  maslahatlashib 

yuritishga majbur bo‘lganlar.  

Vassal

 

 

Vassal 

Вассал 

1)  Ilk  o‘rta  asrlarda  G‘arbiy  Yevropada 

xo‘jayin (senor, feodal)ga qaram bo‘lgan 

xizmatkor (dehqon). 

2)  XIX  asrning  ikkinchi  yarmi  –  XX  asr 

boshlarida  bir  davlat  tomonidan  ikkinchi 

davlatni  siyosiy  jihatdan  o‘ziga  to‘la 

qaram  qilib  olib,  u  yerda  o‘z  siyosatini 

yurgizishi 

vassallik 

deb 

atalgan. 

Masalan:  1868-yilda  Rossiya  imperiyasi 

Buxoro  Amirligini,  1873-yilda  Xiva 

xonligini  bosib  olgach,  imzolangan 

shartnomaga  ko‘ra  bu  ikkita  xonlik 

Rossiyaning vassaliga aylantirilgan.  

Yosh 

buxoroliklar

 

 

Young 

bukharians 

Младобухарцы  Buxoro  jadidlarining  so‘l  oqimidan 

tashkil topgan partiya. Taraqqiyparvar va 

mahalliy 

burjuaziya 

vakillarini 

birlashtirgan.  Yosh  Buxoroliklar  dastlab 

mavjud 

feodal 

tuzumga 

qarshi 

demokratik 

islohotlar 

o‘tkazish 

tarafdorlari 

bo‘lganlar. 

Amir 

hokimiyatiga  qarshi  kurashda  muayyan 

tajriba  orttirib,  o‘zbek  va  tojik  tillarida 

jurnallar tashkil etganlar. 

Yosh xivaliklar

 

 

Young khivans  Младохивинцы  Xiva  jadidlarining  so‘l  oqimidan  tashkil 

topgan