O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

8-mavzu. O‘rta Osiyo hududlarining xonliklarga bo‘linib ketishi, unig sabablari va 

oqibatlari 

 

Reja: 

1.

 

Buxoro xonligining tashkil topishi va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. 

2.

 

Xiva xonligi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot. 

3.

 

Qo‘qon xonligi. Xo‘jalik va madaniy hayoti. 

 

Tayanch  so‘z  va  iboralar.

  Dashti  Qipchoq.  Shayboniylar.  Xiva  xonligi.  Qo‘ng‘irotlar. 

Buxoro  xonligi.  Abdullaxon  II.  Ashtarxoniylar.  Buxoro  amirligi.  Mang‘itlar.  Qo‘qon  xonligi. 

Minglar.  Toshkent  bekligi.  Davlat  boshqaruvi.  Davlat  lavozimlari.  O‘zaro  va  ichki  kurash. 

Qoloqlik sabablari.

 

Sohibqiron Amir Temur vafot etgach, uning saltanati asta-sekin parchalana boshlandi. Amir 

Temur vorislari temuriylar 1405-yildan 1506-yilgacha Movarounnahr va Xurosonda hukmronlik 

qildilar. Deyarli bir asr mobaynida ulkan saltanat amalda ikki davlatga bo‘linib, o‘zaro toju-taxt 

uchun kurash XV asr oxiriga kelib Samarqand temuriylarini ham, Xirot temuriylari hokimiyatini 

ham zaiflashtirib qo‘ygan edi.  

1428-yilda  Jo‘jining  beshinchi  o‘g‘li  Shaybon  naslidan  bo‘lgan 

Abulxayirxon

  (1412-1468) 

Dashti  Qipchoqda  yangi  davlat  – 

Ko‘chmanch  O‘zbeklar  davlati

ga  asos  soladi.  Tarixiy 

manbalarda bu davlat ,,O‘zbek ulusi“ (o‘zbeklar mamlakati) deb ham ataladi. 

1446-yilda  Abulxayirxon  Sirdaryoning  o‘rta  oqimida  joylashgan  shaharlar  –  Sig‘noq, 

Oqqo‘rg‘on,  Arquq,  O‘zgan  va  Suzoqni  bosib  oladi.  O‘z  davlatining  poytaxtini  Turadan 

---

Sig‘noqqa  ko‘chirdi.  Bu  endi  Abulxayrxonning  temuriylarga  qarshi  kurashga  kirishganligining 

tasdig‘i edi.  U 1451-yilda o‘zidan madad so‘ragan temuriyzoda Abu Said Mirzoga Samarqand 

taxtini  egallashda  yordam  berish  bahonasida  yurish  boshladi.  Abulxayrxon  ko‘rsatgan  yordami 

evaziga kattadan katta sovg‘alar bilan o‘z yurtiga qaytadi. Minnatdorchilik tariqasida Abu Said 

Mirzo Ulug‘bekning qizi Robiya Sultonbegimni Abulxayrxonga xotinlikka beradi. 

Abulxayrxon  keyin  ham  bir  necha  bor  Movarounnahr  ishlariga  aralashdi.  Shu  tariqa  u 

Movarounnahrda borgan sari o‘z nuluzining ortishiga erisha olgan. 

1468-yilda  Abulxayrxon  vafot  etishi  bilanoq,  u  tuzgan  davlat  parchalanib  ketdi. 

Abulxayrxonning  nabirasi  Muhammad  Shayboniyxon  (1451-1510)  ko‘p  yillik  kurashdan  so‘ng 

XV  asrning  80-yillariga  kelib  Dashti  Qipchoqda  hokimiyatni  egallashga  muvaffaq  bo‘ladi.  90-

yillardan  boshlab  o‘zaro  kurashlar  va  ichki  nizolar  tufayli  tobora  zaiflashib  borayotgan 

temuriylar  hududi  bo‘lgan  Movaronnuhrda  ham  o‘z  hukmronligini  o‘rnatish  uchun  harakat 

boshlaydi.  Shayboniyxon  avval  Sig’noq,  Sabron,  Yassi  shaharlarini,  1500-yil  Samarqandni, 

1503-yil  Toshkent  va  Farg’onani,  1504-yil  Hisor,  Qunduz,  Badahshon,  Balxni,  1505-yil 

Xorazmni,  1507-yil  Xuroson  temuriylarining  poytaxti  Xirotni,  keyinroq  Eronning  Mashhad  va 

Tus shaharlarini ham egallaydi.  

1502-yilda  Eronda  shoh 

Ismoil

  (1502-1524)  yangi  bir  sulola  – 

Safaviylar  sulolasi

  (1502-

1722)ga  asos  soladi.  Xurosonga  egalik  qilish  masalasida  Shayboniyxon  va  Ismoil  Safaviy 

o‘rtasida nizo kelib chiqadi. 1510-yil Marv yaqinidagi jangda Shayboniyxon Eron qo‘shinlaridan 

mag’lubiyatga uchrab jang maydonida halok bo‘ladi. 

Shayboniyxon  halok  bo‘lgach,  Bobur  Mirzo  shoh  Ismoil  yordamida  Movarounnahrni 

shayboniylardan  qaytarib  olish  uchun  kurash  boshladi  va  nihoyat,  1511-yilning  kuzida 

Samarqandni  uchinchi  marta  qo‘lga  kiritdi.  Bobur  Samarqandni  egallagach,  noilojlikdan 

islomning shiyalik yo‘nalishiga e’tiqod qiluvchi shoh Ismoilni oliy hukmdor deb e’lon qildi. Bu 

esa Samarqand xalqining Bobur Mirzodan yuz o‘girishiga sabab bo‘ldi. Chunki Movarounnahr 

aholisi,  Boburning  o‘zi  ham  islomning  sunniylik  yo‘nalishiga  e’tiqod  qilganlar.  Shayboniylar 

ham  shu  yo‘nalishda  edilar.  1512-yilning  aprel  va  noyabr  oylarida  Shayboniyxonning  ukasi 

Mahmud  Sultonning  o‘g’li  Ubaydulla  Sulton  boshchiligida  shayboniylar  qo‘shini  bilan  bo‘lib 

o‘tgan  har  ikki  jangda  Bobur  Mirzo  qo‘shini  mag‘lubiyatga  uchradi.  Noyabr  oyidagi  jangda 

shayboniylar shoh Ismoilning Bobur Mirzoga  yordam uchun  yuborgan Ahmad (“najmi soniy”) 

qo‘shinini ham mag‘lub eltlllar. 

Bobur  endi  Movarounnahrdan  tamoman  umidini  uzib,  yana  Kobulga  qaytdi  va  1526-yilga 

qadar  Kobulni  idora  qildi.  So‘ngra  Kobulni  ikkinchi  o‘g‘li  Komron  Mirzoga  qoldirib,  o‘zi 

Hindiston sari yurish boshladi va u yerda 332 yil hukmronlik qilgan 

Boburiylar saltanati

 (1526-

1858)ga asos soldi. 

---