O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Ilm-fan. 
XVI
-
XVIII asrning birinchi yarmi Xiva xonligida ilm-fan taraqqiyoti 
butunlay to‘xtab qolgani yo‘q. Bu davrda tarix ilmi o‘ziga xos o‘rinda turgan. 
Chunonchi, Xiva xoni Abulg‘oziyxon Xiva tarixshunosligi maktabiga asos soldi. 
Abulg‘oziyxon fan va madaniyat tarixida „Shajarayi turk“ va „Shajarayi 
tarokima“ asarlari bilan o‘chmas nom qoldirdi. 
„Shajarayi turk“ asarining 9-bobi bevosita Xorazmning 1512-1663-yillardagi 
ijtimoiy-siyosiy tarixiga bag‘ishlangan. Unda aniq tarixiy voqealar, turkiy xalqlar 
an’analari, Xiva va Buxoro munosabatlari jarayoni yoritilgan. Pul muomalasi haqida 
ma’lumotlar berilgan. 
Abulg‘oziyxonning yana bir katta xizmati shundan iboratki, u o‘z asarlarini oddiy 
kitobxon uchun turkiy tilda yozgan. Shuning uchun ham ayrim olimlar uning 
asarlarini yangi o‘zbek tili yozma yodgorligi, deb hisoblashadi. 
Vengriyaning mashhur sharqshunosi X. Vamberi 
„Abulg‘oziyning „Shajarayi 
turk“i uchun butun dunyo undan minnatdor“,
deb yozgan edi. Bu asar bir necha 
asrlardan beri ko‘plab tillarga tarjima qilib kelinmoqda. 
Abulg‘oziyxonning topshirig‘i bilan „Dastur ul-amal“ asari ham yozilgan. 
Afsuski, bu asar muallifi hamon aniqlangan emas. Ushbu asarda Sohibqiron Amir 
Temurdan tortib Zahiriddin Muhammad Boburga qadar temuriylar shajarasi qisqacha 
sharhlangan. Har bir hukmdorga qo‘lyozmaning bir bo‘limi bag‘ishlangan. 
XVI asrda Xiva xonlari kutubxonalarida xattotlik, husnixat maktabi shakllandi. 
Mashhur xattot Hamadoniy 1556-yilda Eshmuhammadxonga 
„Shohnoma“n
i 
miniaturalar uchun ochiq joy qoldirib ko‘chirib berdi. 
XVII-XVIII asrlarda Xivada Muhammad Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy, 
Muhammad Rizo Oxund kabi qator usta xattotlar yashab, mehnat qilganlar. Ular 
she’riy asarlar, tarjima va tarixiy kitoblarni ko‘chirganlar. Har bir kitobni bezashda 

---

108 
bir necha soha ustalari ishtirok etgan. Bular – 
qog‘oz qirquvchi, kotib-xattot, 
muzahhib, lavvohlar, miniaturachi rassom va sahhoflar
edilar. 
Me’morchilik. 
XVIII asr oxirida Muhammad Amin hukmronligi davridan 
boshlab birmuncha siyosiy barqarorlik o‘rnatildi. Bu omil Xiva shahrining holatiga 
ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Chunonchi, 1782-yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari 
tugallandi. 
Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi. Masalan, 
1765-yilda Sherg‘ozixon va Muhammad Amin madrasalari bunyod etildi. 
XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi. Xon 
farmoyishi bilan karvonsaroy, usti yopiq bozor hamda 1834-yilda Olloqulixon 
madrasasi qurilishi tugallandi. 
XIX asrda Xiva shahri bir-biridan devor bilan ajralib turadigan ikki qismga 
bo‘lingan. Ularning biri