O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Markaziy Osiyo - jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi 
REJA: 
1.Sivilizatsiya tushunchasi, uning asosiy belgilari. 
2.Ibtidoiy jamiyat, uning davrlari va O‘rta Osiyodagi manzilgohlari. Dehqonchilik, 
chorvachilik va hunarmandchilikning paydo bo‘lishi. Metallning kashf etilishi. 
3.Dastlabki tsivilizatsiyaning ma’naviy asoslari. Zardushtiylik. Madaniyat, san’at, 
yozuv. 
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
Sivilizatsiya. Ibtidoiy to‘da. Urug‘chilik jamiyati. 
O‘zlashtiruvchi xojalik. Paleolit davri manzilgohlari. Mezolit davri manzilgohlari. 
Neolit davri manzilgohlari. Eneolit davri manzilgohlari. Bronza davri manzilgohlari. 
Mehnat qurollaridagi o‘zgarish- lar. Matriarxat. Patriarxat. Dehqonchilik. 
Chorvachilik. Hunarmand- chilik. Ishlab chiqarish xojaligi
.
 
O‘zbekiston hududi eng qadimgi davrlardan boshlab jahon tsivilizatsiyasining 
o‘choqlaridan biri bo‘lib kelgan. Markaziy Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston 
hududlarida olib borilayotgan tadqiqot ishlarining ko‘lami va natijalari bunga yaqqol 
dalil bo‘la oladi. 
Qadimda Turon, o‘rta asrlarda Movarounnahr, keyinchalik Turkiston, O‘rta 
Osiyo, Markaziy Osiyo deb atalgan hudud insoniyat tsivilizatsiyasi ilk o‘choqlaridan 
biri bo‘lgan. Arxeologlar va boshqa olimlar o‘lkamiz o‘tmishini taqiq etib, bu makon 
jahon tsivilizatsiyasining o‘choqlaridan biri ekanligini ta’kidlamoqdalar. O‘zbekiston 
Prezidenti I.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida “Hozir O‘zbekiston deb
ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat SHarq, balki umumjahon 
tsivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganganligini jahon tan olmoqda”,– deydi. 
“Tsivilizatsiya” so‘zi lotinchadan olingan bo‘lib, u hozirgi zamonda insoniyatning 
komillikka, yetuklikka intilish mazmunida talqin etiladi, shuningdek u inson hayoti 
uchun qulayliklar yaratish jarayonini ifodalovchi tushuncha hamdir. Adabiyotda bu 
so‘z “tamaddun” deb ham ataladi va madaniy hayotga, taraqqiyotga erishuv jarayoni 
ma’nosida ishlatiladi. qomusiy kitoblarda tsivilizatsiya–jamiyat taraqqiyoti 
jarayonida yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar, shuningdek ularni yanada 
ko‘paytirib va takomillashtirib borish usullarining majmui, deyiladi. Demak, 
tsivilizatsiya insoniyat taraqqiyotining mahsuli va ayni paytda zaminidir. 
Tsivilizatsiya qadimda yer kurrasining turli hududlarida mustaqil ravishda 
paydo bo‘lgangan va shu sababdan uning o‘ziga xos ko‘rinishlari mavjud. Zamonlar 
o‘tib bu mahalliy tsivilizatsiyalarning bir qator xususiyatlari boshqa hududlardagi 
taraqqiyot belgilari bilan qorishib, umuminsoniy tsivilizatsiya vujudga kelgan. Asrlar 
osha bu madaniyat darajasi oshib borgan, takomillashgan, yangi cho‘qqilarga 
erishgan. 

---

16 
Olimlarimiz xulosalari, ko‘plab ashyoviy dalillardan bilamizki, geografik 
joylashuvi, iqlimi va boshqa qulayliklari tufayli O‘zbekiston insoniyatning qadimgi 
makonlaridan biri bo‘lgan. 
Er yuzida insoniyat paydo bo‘lishi haqida turlicha qarashlar, fikrlar, taxminlar 
mavjud. Masalan, bir guruh olimlar (Ch.Darvin, F.Engels) odam maymundan 
tarqalgan va bunda asosiy rolni mehnat o‘ynagan deyishsa, boshqa bir guruh olimlar,
shuningdek, din odamni xudo yaratgan deb ta’lim beradi. Xatto insoniyat yerga bir 
vaqtlar o‘zga sayyoradan kelgan degan g‘oyalar ham yo‘q emas. Shu bilan birga 
haligacha odamning paydo bo‘lishi to‘g‘risida aniq ilmiy asoslangan dalil isbot yo‘q. 
SHunday ekan, biz bugungi mavzuimizda tarixiy voqea va xodisalarni yoritishda 
tarixiylik, haqqoniylik va ilmiylik tamoyillariga amal qilib, mavzuni tushuntirishga 
harakat qilamiz. 
Uzoq asrlar davomida qadimgi ajdodlarimiz asta–sekin atrof dunyo haqida 
tasavvur hosil qilganlar, tabiiy muhitga moslasha borganlar. Hayot uchun ko‘rash 
jarayonida qadimgi odamlar turli mehnat qurollarini yaratganlar, ularni 
takomillashtirganlar, tabiat ne’matlaridan to‘larok foydalanishga intilganlar. Tosh 
asridan tortib to bugunga qadar bo‘lgan o‘ta noyob va ahamiyatli ashyolar 
mamlakatimiz hududlarida madaniy–ma’naviy va ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot 
qadimda paydo bo‘lganligi va uning rivojlanishi uzluksiz davom etganligini 
tasdiqlaydi.. 
Insoniyatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi (antropogenez) uzoq davom etgan
tarixiy jarayondir. Uning bosib o‘tgan davrlari, ya’ni shakllanishi, irqlarga ajralishi, 
ma’naviyati, madaniyati, san’ati, turmush tarzi, umuman tarixiy taraqqiyotda 
erishgan yutuqlari beqiyosdir.Shu ma’noda insoniyatning eng qadimgi davrlardan to 
hozirgi kunlargacha bosib o‘tgan tarixiy taraqqiyot yo‘li, qisqa qilib aytganda 
“tsivilizatsiya” deyiladi. 
Insoniyat tsivilizatsiyasi uzoq davom etgan jarayon bulib, ayrim tadqiqotlarda 
u bundan 3-3,5 mln yil boshlangan (ingliz ota-bola Liki) deyilsa, boshqalarda 1 mln. 
yil 700-600 ming yil (E.Dyubua), D.Blekda 600-500 ming yil deyiladi. Bunday 
odamlar fanda “Zinjantrop”-ishbilarmon odamlar va Avstralopitek (Janub odami), 
“pitekantrop” (maymun odam), “sinantrop” (Xitoy odami) kabi nomlar bilan tadqiq 
qilingan, o‘rganilgan. 
Hozirgi paytda Markaziy Osiyo hududida ibtidoiy jamiyatning rivojlanish 
bosqichlari quyidagi davrlarga bo‘linadi: 
 
1.
Paleolit (“palayos”-qadimgi, “litos”-tosh) davri; bundan taxminan 1 
million yil ilgari boshlanib, 15-12 ming yil ilgari tugaydi; o‘z navbatida bu 
davr uchga bo‘linadi;
a) ilk paleolit-(Ashel’) davri, 1 million - 100 - ming yillikni o‘z ichiga oladi;
b) o‘rta paleolit-(Mustьe) davri, mil. avv. 100-40 - ming yilliklar;

---

17 
v) so‘nggi paleolit-mil. avv. 40-12 - ming yilliklar; 
2. Mezolit (“mezos”-o‘rta, “litos”-tosh) miloddan avvalgi 12-7 - ming yilliklar.
3. Neolit (“neos”-yangi, “litos” tosh) miloddan avvalgi 6-4 - ming yilliklar.
4. Eneolit (mis-tosh davri)-miloddan avvalgi 4 - ming yillikning oxiri 3 - ming 
yillikning boshi.
5. Bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 - ming yilliklar.
6. Temir davri-miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlaridan.
O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farg‘ona 
vodiysidagi Selung‘ur, Toshkent viloyatidagi Ko‘lbuloq, Buxorodagi Uchtut 
makonlaridan topilgan. Bu davr odamlari toshlardan qo‘pol qurollar (chopperlar) 
yasab, termachilik va jamoa bo‘lib ov qilish balan shug‘ullangan. Ilk paleolit davri 
odamlari jismoniy jihatdan ham, aqliy jihatdan ham hozirgi odamlardan tubdan farq 
qilgan. Ular tabiat oldida ojiz bo‘lib, faqat tayyor mahsulotlarni o‘zlashtirganlar. Ular 
na diniy tushunchani, na dehqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar. 
Yaqin yillargacha O‘zbekiston hududida odamlar bundan 100 ming yillar ilgari 
yashay boshlagan deb hisoblanardi.Biroq o‘tgan asrning 80-yillarida arxeolog olim 
U.Islomov boshchiligidagi tadqiqotchilar Farg‘ona vodiysidagi Selengur (So‘x 
tumani) g‘oridan poleolit davriga oid ajdodlarimiz yashagan joyni topgach, fikrlar
o‘zgardi. 
Ilk paleolit davriga oid Selungurda 13 ta madaniy qatlam aniqlandi. Bu 
yerdagi topilmalarning yoshi 1 mln. yildan ziyodroq. Bu yerdan topilgan odam jag‘ 
va yelka suyaklari, tishlari xududimizda “fergantrop” deb nomlangan odamlar 
yashaganligi va O‘zbekiston haqiqiqatdan ham insoniyat tsivilizatsiyasi 
o‘choqlaridan biri ekanligini isbotladi. Toshkent viloyatidagi Obirahmat, Samarqand 
viloyatidagi qo‘tirbuloq makonlari ham paleolit davriga oid bo‘lib, ularning 
birinchisidan 21 ta, ikkinchisidan 5 ta madaniy qatlam topib o‘rganilgan. Bu joylarda 
ko‘plab tosh qurollardan tashqari fil, bug‘u, yovvoyi ot, quyon, echki, to‘ng‘iz, 
jayron, arxar kabi xayvon suyaklari, gulxan, kul, ko‘mir qoldiqlari ham topilgan. Bu 
inson uzoq vaqtlar davomida mazkur makonlarda yashaganligidan dalolat beradi. 
O‘rta paleolit davri makonlari Toshkent vohasidagi Obirahmat, Xo‘jakent, 
Samarqanddagi Omonqo‘ton, Boysun tog‘laridagi Teshiktosh kabi bir qator 
makonlarda aniqlangan bo‘lib, ulardan shu davrga oid ko‘pgina turli toshlardan 
yasalgan mehnat qurollari topilgan. SHuningdek bu davrga oid manzilgohlar 
Farg‘ona, Buxoro, Navoiy viloyatlarining 50 ga yaqin joylarida topilgan. Obirahmat 
makoni yoysimon shaklda bo‘lib, bu yerda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlam 
aniqlangan. Topilmalar orasida nukleuslar, parrakchalar, o‘tkir uchli sixchalar, 
qIrg‘ichlar uchraydi, shuningdek, turli hayvonlarning suyaklari ham ko‘pchilikni 
tashkil etadi. 

---

18 
O‘rta paleolit (mustьe) davriga oid eng katta yodgorlik 1938 yilda 
A.Okladnikov tomonidan ochilgan Surxandaryoning Boysun tog‘idagi Teshiktosh 
g‘oridir. Bu g‘or – makonning kengligi 20 metr, balandligi 9 metr, chuqurligi 21 metr 
bo‘lib 5 ta madaniy qatlamdan iborat. Bu yerda 3 mingga yaqin tosh qurollar turli 
xayvonlar suyaklari topildi. Eng muhimi bu g‘ordan 9-11 yoshli bolaning skeleti 
topilganligi bo‘ldi. U neandertalь tipidagi odam vakili edi. 
O‘rta paleolit davriga kelib ibtidoiy jamiyat odamlarining mehnat qurollari 
takomillashib, turmushida yangi unsurlar paydo bo‘la boshlaydi. Eng muhimi, 
ibtidoiy to‘dadan Urug‘chilik jamoasiga o‘tish boshlanadi. SHimoldan ulkan muzlik 
siljib kelishi va hamma yoqda sovuq kuchayishi sababli olov kashf etiladi. Odamlar 
o‘choqlar atroflarida to‘planib, ibtidoiy turar-joylarga asos soldilar. Jamoa bo‘lib ov 
qilish paydo bo‘ladi. SHunday qilib, o‘rta paleolit davriga kelib qadimgi odamlar 
O‘rta Osiyoning keng hududlariga tarqala bordi. Bunga mintaqa tabiiy iqlimining 
o‘ziga xosligi ham ta’sir ko‘rsatgan 
So‘nggi paleolit qadimgi tosh davrining so‘nggi bosqichidir. Bu davrga oid 
makonlar Ohangarondagi qo‘lbuloq, Toshkentning g‘arbidagi Bo‘zsuv 1 hamda 
Samarqand atroflaridan topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirg‘ichlar, 
kesgichlar, sixchalar, pichoqlar, boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga kelib odamlar 
faqat tog‘li hududlarda emas, tekisliklarda ham yashay boshlaydilar. Bu davrning eng 
katta yutug‘i urug‘chilik tuzumi (matriarxat)ga o‘tilishidir. 
Shunday qilib, paleolit davrida ibtidoiy odamlar xo‘jalik yuritishning eng 
oddiy yo‘llaridan (termachilikdan) murakkabroq ko‘rinishlariga (ovchilik, 
baliqchilik) ga o‘tdilar. Olov kashf etildi. Ibtidoiy turar-joylar o‘zlashtirildi. Insoniyat 
ibtidoiy to‘da davridan urug‘chilik tuzumiga o‘tdi. Mehnat qurollari takomillashib, 
turlari ko‘paya bordi, dastlabki diniy qarashlar paydo bo‘ldi. Demak, inson tarixining 
eng uzoq davom etgan bosqichi bo‘lmish qadimgi tosh davrida odamning shakllanish 
jarayoni asosan yakun topadi. Keyingi tosh davrlarida turli irqlar shakllanligi 
ma’lum. Olimlar, xususan uch irq–evropid, negroid va mongoloid irqlari
shakllanligini ta’kidlaydilar 
O‘zbekiston hududida mezolit davriga oid Machay (Surxondaryo), Obishir 
(Farg‘ona vadiysi), Bo‘zsuv, qo‘shilish (Toshkent) kabi manzilgohlar topib 
o‘rganildi.Bu davrda qurollar turi ko‘paydi. Suyak va yog‘ochdan dastachalar paydo 
bo‘ldi. Masalan: Machay g‘oridan bigiz, igna pichoq, keskich, ushatgich, nayza, o‘q 
uchlari, shuningdek, 20 turdan ziyod hayvon suyaklari topildi.. Bu davrga kelib 
muzlik yana shimolga qaytadi. Hayvonot va o‘simlik dunyosida katta o‘zgarishlar 
sodir bo‘ladi. Insoniyat o‘z tarixidagi dastlabki murakkab moslamani - o‘q-yoyni 
kashf etdi. Bu davrning oxirlarida ibtidoiy to‘da o‘rnida ibtidoiy jamoa–urug‘chilik 
tuzumi vujudga kela boshlaydi. Dastlab urug‘chilik jamoalaridagi qarindoshlik ona 
tomonidan bo‘lgan. Shuning uchun insoniyat taraqqiyotning bu bosqichini olimlar 

---

19 
matriarxat deb atadi. Ona urug‘i keyingi tosh davrlarida ham hukmronlik qilgan. 
Farg‘onaning Obishir soyidan, Toshkentning Bo‘zsuv yoqasidan, Surxondaryoning 
Machay qishlog‘idan va boshqa joylardan mezolit davriga oid manzilgohlar topilgan. 
Bu davrda bir qancha jonivorlar (it, sigir, qo‘y, echki) xonakilashtiriladi, diniy 
e’tiqodlar vujudga keladi, tasviriy san’at paydo bo‘la boshlaydi. Xususan, 
Surxondaryoning Zaraut soyida bundan taxminan 14–15 ming yil avval yaratilgan 
qoyatosh suratlar buning isbotidir. 
Mezolit davri qurollari paleolitga nisbatan ixchamligi va sifatliligi bilan farq 
qiladi. Mezolit davri qabilalari asosan ovchilik va termachilik bilan band bo‘lgan.
Neolit davrida qadimgi qabilalar hayotida katta-katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 
Bu davr odamlari aksariyat hollarda daryo va daryo irmoqlari yoqasida, ko‘llar 
bo‘ylarida yashab, tabiiy imkoniyatlarga qarab, baliqchilik va ovchilik yoki 
dehqonchilik hamda qisman hunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar. Neolit davrida 
qadimgi ajdodlarimiz loydan idishlar yasab ularni olovda pishirishni, ya’ni 
kulolchilikni, shuningdek ip yigiruv asosida to‘qimachilikni kashf etdilar. Xatto 
yog‘och yoki qamishdan qayiq yasab suvda suzishni o‘zlashtirdilar. Demak, bu davr 
paleolit, mezolit davrlariga nisbatan yuksak taraqqiyot davri edi. 
Neolit davri qabilalari orasida qay tariqa xo‘jalik yuritilishiga qarab quyidagi 
madaniyatlar tarkib topgan: Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati, Hisor 
madaniyati.