O’zbekiston respublikasisog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

Tafakkur-jiddiy  ravishda  yangilikni  qidirish  va 
ochishga  bog’liq,  aloqador  psixik  jarayondir,  uning 
tahlili  va  sintezi  jarayonida  voqelikni  bavosita  va 
umumlashtirib aks ettirish jarayonidir. Tafakkur amaliy 

---

 
226 
faoliyat  asosida  hissiy  bilishlardan  paydo  bo’ladi  va 
hissiy  bilish  chegarasidan  ancha  tashqariga  chiqib 
ketadi. 
Tafakkur-bu  predmet  va  hodisalarning  umumiy 
xususiyatlarini  aks  ettirish,  ular  o’rtasidagi  qonuniy  aloqalar 
hamda  munosabatlarni  topish  jarayonidir.  Boshqacha  qilib 
aytganda,  tafakkur-bu  borliqni  umumlashtirilgan  holda  va 
bevosita  aks  ettirishdir.  Tafakkur-inson  aqliy  faoliyatining 
yuksak  shaklidir.  Istalgan  ixtiyoriy  faoliyat,  u  xoh  o’quv,  xoh 
ishlab  chiqarish  faoliyati  bo’lsin,  uning  natijalarini  oldindan 
ko’rishni  albatta  talab  qiladi.  Biroq  oldindan  ko’rish  uchun 
dalillarni  umumlashtirish  va  shu  umumlashmalar  asosida 
xuddi  shunga  o’xshash  boshqa  dalillarga  ham  tadbiq  etish 
mumkin  bo’lgan  xulosalar  chiqarish  kerak  bo’ladi.  Bu 
ikkiyoqlama  yondashish  yakkadan  umumiyga,  umumiydan 
yakkaga-tafakkur orqali amalga oshiriladi. Voqelik tafakkurda 
idrok  va  tasavvurlardagiga  qaraganda  chuqurroq  va  to’laroq 
aks  etadi.  Narsa  vahodisalar  o’rtasidagi  eng  muhim 
bog’lanishlar  va  munosabatlar  tafakkur  yordami  bilan 
ochiladi.  Binobarin,  tafakkur  insonning  shunday  aqliy 
faoliyatidirki,  bu  faoliyat  voqelikni  eng  aniq  (to’g’ri),  to’liq, 
chuqur  va  umumlashtirib  aks  ettirishga  (bilishga),  insonning 
tag’in  ham  oqilona  amaliy  faoliyat  bilan  shug’ullanishiga 
imkon beradi. 
Bilish  faoliya  sezish  va  idrok  qilishdan  boshlanadi  va 
keyin  tafakkurga  o’tib  ketishi  mumkin.  Biroq  istagan 
tafakkur, hatto eng rivojlangan tafakkur ham hamisha  hissiy 
bilish bilan, ya’ni sezgi, idrok va tasavvurlar bilan bog’langan 
bo’ladi.  Tafakkur  faoliyati  o’zining  butun  «materialini»  faqat 
bitta manbadan, ya’ni hissiy bilishdan oladi. Tafakkur sezgilar 
va  idrok  qilish  jarayonlari  orqali  tashqi  olam  bilan  bevosita 
bog’lanadi  hamda  shu  tariqa  olamni  aks  ettiradi.  Bu  aks 
ettirishning  to’g’riligi  (adekvatligi)  amaliy  faoliyat  orqli  tabiat 
va jamiyatni amaliy o’zgartirish jarayonida uzluksiz tekshirilib 
turiladi. 
Bosh  miya  po’stining  biron  bir  sohasi  emas,  balki  bosh 
miyaning  butun  po’sti  bajarayotgan  faoliyat  tafakkurning 
nerv-fiziologik  negizidir.  Analizatorlarning  miyaga  borib 
tutashgan  uchlari  o’rtasida  vujudga  keladigan  murakkab  va 

---

 
227 
muvaqqat bog’lanishlar tafakkur  qilish  uchun birinchi galda 
ahamiyatga ega. Tafakkurni yo’naltirib turadigan asosiy nerv-
fiziologik negiz shunday yo’l ko’rsatib turuvchi refleksdirki, bu 
refleks  tafakkur  qilish  jarayonlarida  katta  rol  o’ynaydi. 
Tafakkur  qilish  jarayoni  biror  psixik  elementlarning 
shunchaki 
bir-biri 
bilan 
almashinishi 
tarzida 
voqe 
bo’lmasdan,  balki  alohida  aqliy  operasiyalar-biz  idrok 
qilayotgan  yoki  tasavvur  qilayotgan  narsalar  ustida, 
umumiylashgan  va  amalda  tushunchalarga  ega  bo’lgan 
ob’yektlar ustida aqliy harakatlar qilish tarzida voqe bo’ladi. 
Taqqoslash, 
analish 
va 
sintez, 
abstraksiya 
va 
umumiylashtirish, konkretlashtirish, klassifikasiya (tasnif) va 
sistema  (tizim)ga  solish  aqliy  operasiyalarning  asosiy 
turlaridir.