O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi xorazm viloyati xalq ta’limi boshqarmasi urganch tuman xalq ta’limi bo‘limiga qarashli 5 – umumiy o’rta ta’lim maktabi informatika fani o’qituvchisi Kadirova Rayxonning

Qo’shish

0+0=0

0+1=1

1+0=1

1+1=10

O’qituvchi videoproyektor orqali jadvalni doskaga uzatadi. Guruhlar to’g’ri yozganlari uchun rag’bat kartochkalari beriladi.
Qo’shish amalini mustahkamlash uchun mashqlar yechiladi. O’quvchilar mo’jizalar maydonchasidan kartochkalarga yozilgan misollardan birini tanlab oladilar.
1-guruhga: 11101
+ 1011
100000 j: 100000

2-guruhga: 10111

+ 1101
100100 j: 100100
Ayirish amalini ham guruhlardagi o’quvchilardan bitadani doskaga chiqib jadvalni doskaga yozadilar.

Ayirish

0-0=0

1-0=0

10-0=10

10-1=1

Ayirish amalini mustahkamlash uchun guruhlar yana mo’jizalar maydonchasidan misollarni tanlab oladilar.
1-Guruhga: 1011
- 101,11
110,11 j: 110,11
2- guruhga: 1111
- 10,11
1101,11 j: 1101,11
Guruhlardan yana bittadan o’quvchilar doskaga chiqib, ko’paytirish jadvalini yozadilar. Har bir o’quvchilar bajarayotgan amllari baholanib boriladi.

Ko’paytirish

0·0=0

0·1=0

1·0=0

1·1=1

1-guruhga: 101
X 101
101
+ 000
101__
11001
2-guruhga: 110
X 100
000
+ 000
110
11000

Arifmetik ammallar bajarilib bo’lgach, o’qituvchi tomonidan quyidagi misol tushuntiriladi.

O’nlik sanoq sistemasidagi 4,7,15 sonlarni o’nlik va ikkilik sanoq sistemalarida qo’shing. Avvalgi darsdagi jadvallardan foydalanib,
4₁₀=11₂, 7₁₀=110₂, 15₁₀=1111₂ ekanligini bilamiz.

10 lik s/sda	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
2 lik s/s da	0	1	10	11	100	101	110	111	1000	1001

0 0000	1 0001	2 0010	3 0011	4 0100	5 0101	6 0110	7 0111	8 1000	9 1001
A 1010	B 1011	C 1100	D 1101	E 1110	F 1111

O’nlik Ikkilik

4₁₀+7₁₀+15₁₀ 100₂+111₂+1111₂
4 100
+ 7 + 111
15 1111
26 11010
O’qituvchi: Turli asosli sanoq sistemasidagi butun sonlarni o’nlik sanoq sistemasiga o’tkazishda quyida keltirilgan asos darajalari bo’yicha yiyish formulasidan foydalaniladi.

Bu yerda: а, a_k-1, …, a₀-berilgan sonni tashkil etuvchi raqmlar; k-sondagi raqamlar sonidan bitta kam miqdor.
Misol. Ikkilik sanoq sistemasidagi 101110 sonni o’nlik sanoq sistemasidaga o’tkazing.
Yechish: Yuqoridagi formulaga muvofiq
a₀=0, a₁=1, a₂=1, a₃=1, a₄=0, a₅=1 va q=2.
Demak, 101110₂=1·2⁵+0·2⁴+1·2³+1·2²+1·2¹+0·2⁰=32+0+8+4+2+0=46₁₀
1-guruhga misol: Ikkilik sanoq sistemasidagi 101 sonni o’nlik sanoq sistemasiga o’tkazing.
Yechish: 101₂=1·2²+0·2¹+1·2⁰=4+1=5₁₀
2-guruhga misol: Ikkilik sanoq sistemasidagi 110 sonni o’nlik sanoq sistemasiga o’tkazing.
Yechish: 110₂=1·2²+1·2¹+0·2⁰=4+2+0=6₁₀

O’nlik sanoq sistemasidagi sonlarni ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazish uchun berilgan son o’tkaziladigan sanoq sistema asosiga natija 1 ga teng bo’lguncha ketma-ket bolinadi va qoldiqlar ongdan chapga qarab yoziladi.

Misol: O’nlik sanoq sistemasidagi 34 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing.
Yechish:

1. 
   Har bir o’quvchi o’zini tug’ilgan sanasini o’nlik sanoq sistemasidan ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazadi.
   
2. 
   Bugungi sanani o’nlik sanoq sistemasidan ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazadi.
   

8. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi test savollar tarqatma materiallar orqali so’raladi.
   

1. 
   Qaysi qatorda asos darajalari bo’yicha yoyish formulasi to’gri yozilgan?
   

1. 
   
   
2. 
   
   
3. 
   
   

2. 
   1111+111= Qo’shish amali tog’ri bajarilgan qatorni toping.
   

1. 
   10010 B) 10100 C) 10110
   

3. 
   1010-101= Ayirish amali to’g’ri bajarilgan qatorni toping.
   

1. 
   111 B) 101 C) 100
   

4. 
   Ikkilik sanoq sistemasida berilgan 100111101 sonini sakkizlik sanoq sistemasiga o’tkazilgan sonni toping.
   

1. 
   475 B) 485 C) 465
   

5. 
   O’nlik sanoq sistemasidagi 18 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing.
   

1. 
   10010 B) 110010 C) 111010
   

Uyga vazifa: Darslikdagi 1-7 mashqlarni yechib kelish. Mavzuga oid boshqotirma tuzib kelish.
Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   7-sinf informatika darsligi.
   
2. 
   M.Aripоv, A.Haydarоv «Infоrmatika asоslari» Tоshkent «O’qituvchi»
   
3. 
   A. Ahmedov, N. Taylaqov “Informatika” Tоshkent «O‘zbekiston».
   
4. 
   A.Boqiyev, M.Yuldashev. F.Zokirova “ Informatika “ Toshkent “Sharq”