O‘zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi

Nutqning o‘rinliligi (jo‘yaliligi) – bu nutqning fazilatlari ichida eng muhimlaridan biridir. Chunki nutqning boshqa fazilatlari barcha uchun, nutq so‘zlanib turgan sharoit uchun o‘rinli bo‘lsagina o‘zini ko‘rsata oladi.

Kaykovusning shunday bir o`giti bor: “Tilingni yaxshi hunar bilan o`rgatg`il va muloyim so`zdin o`zgani odat qilmag`il. Nedinkim, tilga har nechik so`zni o`rgatsang, shuni aytur, so`zni o`z joyida ishlatg`il,so`z agar yaxshi bo`lsa, ammo noo`rin ishlatilsa, garchand u har nechuk yaxshm so`z bo`lsa ham, yomon, nobop eshitilur. Shuning uchun behuda so`zlamag`ilki, foydasizdur. Bunday befoyda so`z ziyon keltirur va har so`zki undin hunar isi kelmasa, bunday so`zni gapirmaslik lozim. Hakimlar debdurlar: “So`z bir nash`adur, undan xumor paydo bo`lur”.

Xalqimiz donoligida “So`zga tushmagan so`zni aytma, sozga tushmagan g`azalni”, “Jo`yali so`z jo`yasin topar – jo`yasiz so`z iyasin topar”, “Jo`yaga tuya ham cho`kadi”, “O`rinli so`zga tuya cho`kadi, o`rinsiz so`zga hamma so`kadi”. Notiq nutq tuzar ekan, uning jo`yasini, o`rnini aniq tasavvur qilishi shart. Masalan, kimningdir og`ir kasalligi yoki vafoti haqida jimjimador, tantanavor gapirib bo`lmaydi. O`lmoq fe`lining vafot etmoq, olamdan o`tmoq, yo`qotmoq, ko`z yummoq va h. Ko`plab ma`nodoshlari bor.

Nutq uslublari haqida gap ketganda, ularning har biri uchun xoslangan til vositalari borligi ta`kidlanadi. Masalan yozma va og`zaki nutqning voqe bo`lish sharoitlari bir xil emas. Ularning grammatik shakllari, qoliplari bor.

Jo`yali nutq tuzish uchun tinglovchi yoki o`quvchining yoshi, jinsi, ijtimoiy maqomi, madaniy-ma`rifiy saviyasi kabi jihatlarni ham yoddan chiqarmaslik kerak.