Ozbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

ERKIN DIKTANT 
Erkin  diktant  taMimiy  diktantning  bir  turi  bo‘lib,  o‘quv-chilar  no‘tqini  o‘stirishga, 
fikrlash qobiliyatlarini rivojlan-tirishga xizmat qiladi. 
Erkin  diktant  uchun  hikoya  tarzidagi  uncha  katta  bo‘lmagan  matn  tanlanadi.  Matnda 
o‘quvchilar  yozishda  qiynaladigan  yoki  imlosi  o‘rganilmagan  so‘zlar  ishtirok  etgan  bo‘lsa, 
matn  mazmuniga  po‘tur  yetkazmagan  holda,  uni  boshqa  so‘zlar  bilan  almashtirish  yoki 
tushirib qoldirish mumkin. 
Diktantning  bu  turida  o‘quvchilarga  o‘qilgan  bo‘limning  mazmunini bo‘zmagan  holda, 
gaplarning  Shaklini  o‘zgartirib  yozish  erkinligi  beriladi.  Masalan,  «Quyosh  chiqdi,  hamma 
yoqqa nurini sochdi»  gapining  Shaklini  o‘zgartirib,  o‘quvchilar  «Quyosh  o‘z nurini sochdi», 
«Quyosh  nurini  hamma  yoqqa  sochdi»,  «Quyosh  chiqib,  nurini  sochdi»  kabi  Shakllarda 
yozishlari  ham  mumkin.  Yoki  «Nosir  erta  bilan  turdi.  Yo‘z-qo‘lini  yuvdi.  Nonushta  qi/di  va 

---

 
 
 
36 
maktabga  ketdi»  kabi  uchta  gap  bilan  ifodalangan  mazmunni  o‘quvchilar  «Nosir  erta  turib 
yuvindi.  Nonushta  qilib,  maktabga  ketdi»  kabi  ikkita  gap  bilan  yozishlari  mumkin.  Shuning 
uchun ham bunday diktant erkin diktant deyiladi. 
Erkin  diktant  o‘quvchilarni  bayon  yozishga  tayyorlaydi.  Ayrim  o‘quvchilar  sheva 
ta'sirida  anor  so‘zini onor, kelyaptilar  so‘zini  kevottilar  kabi  yozib  qo‘yishlari ham  mumkin. 
Bunday  xatoning  oldini  olish  uchun  o‘qilgan  bo‘lim  mazmunini  o‘quvchilar  erkin  ravishda 
yozganlarida,  adabiy  til  me'yoriga  to‘la  rioya  qilishlari  tushuntiriladi.  Erkin  diktant 
quyidagicha  o‘tkaziladi:  o‘qituvchi  o‘quvchilarga  erkin  diktant  va  uni  yozish  tartibini  qisqa 
tushuntiradi.  o‘qituvchi  doskaga,  o‘quvchilar  esa  yozuv  daftarlariga  sana,  ish  turi  (erkin 
diktant) va tanlangan matn sarlavhasini yozadilar.  o‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini jalb qilgan 
holda,  matnni  bir  marta  ifodali  o‘qib  beradi.  Matn  mazmuni  yuzasidan  suhbat  o‘tkazilgach, 
bir-ikki o‘quvchi matnni so‘zlab beradi va o‘quvchilar qanchalik tushunganliklari aniqlanadi. 
Tanlangan  matnda  o‘quvchilar  ma'nosiga  tushunmagan  yoki  imlosi  hali  yaxshi 
o‘zlashtirilmagan  so‘zlar  bo‘lsa,  o‘qituvchi  doskaga  yozib  qo‘yadi,  lozim  topsa,  shu  so‘zlar-
ning ma'nosi, talaffo‘zi va yozilishini qisqa izohlaydi. 
o‘quvchilar  diqqati  jalb  qilinadi  va  matn  yana  bir  marta  o‘qib  beriladi.  o‘quvchilar  o‘qilgan 
bo‘lim  mazmunini  yozib  bo‘lganlaridan  keyin,  matndagi  yozilishida  xatoga  yo‘l  qo‘yilgan 
so‘zlar izohlanib, o‘quvchilarning to‘g‘ri yozishlari ta'minlanadi. Ish shu tartibda davom etadi. 
Erkin diktantni tez-tez o‘tkazish o‘rganilgan grammatik sluikllardan, imlo va tinish belgilariga 
oid  qoidalardan  amaliy  foydalanishga,  boshqalarning  no‘tqini  aynan  yoki  o‘zlashtirib 
qo‘llashga  o‘rgatadi.  Shu  bilan  birga,  eshituv  sezgilarining  taraqqiy  etishiga,  ijodkorlik 
faoliyatlarining o‘sishiga yordam beradi. 
Diktantning bu turi alohida ahamiyatga molik bo‘lib, undan qanchalik ko‘p foydalanilsa, 
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash shuncha tez qaror topadi.