O`zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi

 

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI  

 

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 

 

BOSHLANG’ICH TA’LIMI USLUBIYOTI FAKUL’TETI 

 

 FAKULTETLARARO JISMONIY TARBIYA VA SPORT  

KAFEDRASI 

 

Qo’l yozma huquqida 

 

 

ESHNIYOZOV ULUG’BEK TOSHPULATOVICH 

 

 

BOLALAR JISMONIY TARBIYASIDA MILLIY VA HARAKATLI 

O’YINLARNING TARBIYAVIY AHAMIYATINI ILMIY-AMALIY 

ASOSLARI

 

 

 

MALAKAVIY BITIRUV ISHI 

bakalavr darajasini olish uchun 

 

 

 

Ish ko’rib chiqildi va himoyaga 

qo’yildi 

______________ 

«_____»____________2013 y. 

 

Ilmiy rahbar: 

 

         kat.o’q.N.K.O’tkirov 

_____________ 

 

 

 

 

 

 

 

NAVOIY-2013 

 

 

2 

MUNDARIJA 

KIRISH . . .  .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .  . . . . . . . . . . . . .  

I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI. . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

1.1.  O’quvchilarni  jismoniy  tarbiyalashda  o’zbek  milliy  harakatli 

o’yinlardan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari.. .  . . . . . . . . ..  . 

1.2. 7-8 yoshli bolalar jismoniy tarbiyasining ijtimoiy-ruxiy   asoslari.. . . . . .  

1.3.  Boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy tarbiya darslarida  

milliy o’yinlardan foydalanishning muxim omillari. . . . . . . . . . . ..  

1.4.  Bolalar  jismoniy  tarbiyasida  milliy  harakatli  o’yinlardan  foydalanish 

zaruriyatlari   …………………………………..... . . . .. . .  

II BOB. Tadqiqot maqsadi, vazifalari, uslubiyati va uni tashkil     qilish . . . . . .  

2.1. Mazkur malakaviy ishining maksadi.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

2.2.Tadqiqot vazifasi.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .  ..  

2.3. Tadqiqotda qo’llanilgan usullar.. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

2.4. Test mashqlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . 

2.5. Pedagogik tajriba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

2.6. Matematik statistikasi. . . . . . . . . . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

III BOB. Pedagogik tadqiqot jarayonida olgan natijalarni tahlil qilish. . . . . . .  

3.1. Jismoniy sifatlarni tarbiyalovchi milliy harkatli o’yinlar tasnifi va ularni 

o’rgatish yullari. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ……................................ 

3.2. Atsiklik jismoniy mashqlar nagruzkasini me’yorlash………….  

3.3. Harakatli o’yinlarni me’yorlash.......................................................... 

XULOSA.. . . . . .  . . . . .  . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

ADABIYOTLAR. . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

 

 

 

 

 

 

 

3 

KIRISH 

 

Mavzuning  dolzarbligi.    O’zbek  xalqining  ming  yillar  davomida 

yaratgan,  avloddan-avlodga  o’tib  kelayotgan  ijod  boyliklarini  to’plash, 

o’rganish, bu boy xazinalar asosida yosh avlodni ma’naviy boy, axloqiy pok, 

jismoniy  barkamol  qilib  tarbiyalash  bugungi  kunnig  dolzarb  masalalaridan 

biridir.  

Ayniqsa,  O’zbekiston  mustaqillikga  erishgandan  so’ng  milliy 

qadriyatlarimiz,  an’analarimizga  bo’lgan  e’tibor  yanada  kuchaydi.  Bu 

hayotning  hamma  jabhalarida  turli  darajada  o’zini  namoyon  eta  boshladi, 

jumladan  tarbiyaning  asosiy  qismlaridan  biri  jismoniy  madaniyatda  ham. 

“Jismoniy tarbiya, - deyiladi O’zbekiston Respublikasinig “Jismoniy tarbiya 

va  sport  to’g’risidagi  qonuni”da,  -  O’zbekiston  Respublikasining  “Jismoniy 

tarbiya va sport to’g’risidagi qonuni” da, - O’zbekiston Respublikasi xalqlar 

milliy  madaniyatining  ajralmas  qismi,  jismoniy  va  madaniy,  ma’naviy 

kamolatining muhim vositasi” ekanligi ta’kidlanadi (1). 

             Bu  esa  yosh  avlodni  sog’lom  va  barkamol  qilib  tarbiyalovchi 

jismoniy madaniyat oldiga katta ma’suliyatli vazifalar qo’yadi. YOsh avlodni 

jismoniy  baquvvat  qilib  tarbiyalashga  imkon  beradigan,  ularning  jismoniy 

sifatlarini 

rivojlantirishiga 

qaratilgan 

jismoniy 

madaniyatini 

milliylashtirishiga, bunda xalqimizning unitilib borayotgan milliy o’yinlarini 

to’plash,  hayotga-maktabga  tadbiq  etish,  rivojlntirish  yo’llari  va  usullarini 

qayta ko’rib chiqish zaruriyatini keltirib chiqaradi.  

 

O’zbek xalqining ko’p yillar davomida shakllangan, avlodlariga meros 

bo’lib qolgan milliy harakatli o’yinlaridan foydalanish mustaqillikka erishgan 

bugungi kunlarimizda juda ham zarur.  

O’zbek    xalq  milliy    harakatli  o’yinlarini  ilmiy  jihatdan  tadqiq  etish, 

ularni  maktab,  bog’cha  o’quv  dasturlariga  kiritish,  ijtimoiy-tarbiyaviy 

 

4 

ahamiyatga  ega  bo’lgan  turlarini  sport  darajasiga  ko’tarish  jismoniy 

madaniyat  fani  oldidagi  eng  dolzarb  muammolardan  biriga  aylanganligini 

ko’rsatadi.  

SHu nuqtai nazardan qaraganda biz tanlagan mavzuning dolzarbligi va 

muhimligi yaqqol namoyon bo’ladi.  

Maktabda  jismoniy  tarbiya  darslarida  xalq  milliy  harakatli  o’yinlarini 

o’tkazish  usullarini  to’liq  egallamagan  o’qituvchilar  hozircha  ko’pchilikni 

tashkil  etadi.  Buning  ustiga  ijtimoiy  voqe’lik,  pedagogik  amaliyot  va 

nazariyot  keng  omma  o’rtasida  tug’ilib,  rivojlangan  xalq  pedagogikasining 

eng  yaxshi  yutuqlaridan  samarali  qo’llash,  xalq  pedagogikasi  g’oyalari 

asosida  fikr  yuritish  o’quv  tvrbiyaviy  ishning  muvaffaqiyatini  ta’minlovchi 

hal  qiluvchi  omillardan  ekanligiga  guvoh  beradi.  SHu  bois  tadqiqot 

natijalaridan amaliyotda keng foydalanish mumkin. 

 

Ishning  nazariy  ahamiyati  shundaki,  unda  asosiy  va  muhim  o’rinni 

tajriba-tadqiqot  ishlari,  tahlillar  tashkil  etadi,  maktabda  jismoniy  tarbiya 

darslarida  o’zbek  xalq  milliy  harakatli  o’yinlari  vositasida  7-8  yoshli 

bolalarda  pedagogik  ta’sirning  to’liq,  aniq  maqsad  asosidagi  yo’nalishi 

yaratiladi. 

Ishning  maqsadi  va  vazifalari.  Hozirgi  zamon  pedagogika  fanining 

asosiy  vazifalaridan  biri  xalq  xazinalarini  insonparvar  pedagogik  tarbiya 

tizimida  qo’llash  va  ulardan  mohirona  foydalanish,  bu  bebaho,  xalqchil, 

ma’naviy  boyliklarni  o’qituvchilarning  har  kungi  ta’lim-tarbiyaviy  ishlariga 

aylantirishdan iborat.  

SHunga  ko’ra  o’sib  borayotgan  avlodning  tarbiya  tizimida  xalq 

pedagogikasi tajribalari yoshlarning xarakteri va ongini boshqaruvchi vosita, 

asosiy kuch deb hisoblanadi. 

 

SHundan  kelib  chiqib,  tadqiqotning  maqsadini  maktabda  jismoniy 

tarbiya  darslarida  xalq  milliy  harakatli  o’yinlaridan  foydalanish  orqali  7-8 

 

5 

yoshli  o’quvchilarning  jismoniy  sifatlarini  oshirish  yo’llarini  aniqlash, 

rivojlantirish,  milliy  o’yinlarning  rolini  oshirishning  samaradorligini 

aniqlashdan iborat. 

 

Tadqiqotda  mana  shunday  maqsadlarni  ko’zda  tutgan  holda,  biz  o’z 

oldimizga quyidagi vazifalarni qo’ydik. 

1)  jismoniy  madaniyatning  xalq  an’analari  bilan  bog’liqligini 

ko’rsatib berish, o’zbek xalq o’yinlarining va respublika ijtimoiy hayotining 

turli tomonlari bilan bog’liqligini oydinlashtirish; 

2)  xalq  milliy  haraktli  o’yinlaridan  foydalanish  orqali  umumta’lim 

maktablarining 7-8 yoshli o’quvchilarning jismoniy tayyorgarligini  aniqlab, 

rivojlanish jarayonini kuzatish orqali ma’lum xulosalar  chiqarish; 

3)  jismoniy  tarbiya  darslarida  o’zbek  xalq  o’yinlaridan  foydalanish 

orqali  bolalarda  jismoniy  sifatlarni  tarbiyalashning  samarador  usullari, 

shakllari, yo’llarini aniqlash;  

Tadqiqotning  ob’ektini  o’zbek  xalq  milliy  o’yinlari,  maktab 

o’quvchilarining  jismoniy  rivojlanish  jarayoni  umumta’lim  maktablaridagi  

7-8 yoshli bolalarning milliy harakatli o’yinlarga asoslangan jismoniy tarbiya 

darslari tashkil etadi. 

 

6 

I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI 

 

 

1.1. O’quvchilarni jismoniy tarbiyalashda o’zbek xalq milliy harakatli 

o’yinlaridan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari 

 

Jismoniy  madaniyatning  komil  insonnini  jismoniy  tarbiyalashlik 

muqaddas vazifalarini bajarishda barcha o’quv yurtlari ta’lim tizimidagi yosh 

avlodni jismoniy baquvvat, chaqqon, irodali, vatanparvarlik ruxida tarbiyalab 

voyaga  yetkazish  uchun  jismoniy  tarbiya  va  sport  mashg’ulotlarini 

O’zbekiston  Respublikasining  “Ta’lim  to’g’risidagi”  qonuni  (6),  “Kadrlar 

tayyorlash  milliy  dasturi”  (2)  hamda  “O’zbekistonda  jismoniy  tarbiya  va 

sportni 

rivojlantirish 

chora-tadbirlari 

to’g’risida”gi  qonunlari  (1), 

O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentening  2002  yil  24  oktyabrdagi  PF-31-54 

sonli  “O’zbekiston  bolalar  sportini  rivojlantirish  jamg’armasini  tuzish” 

to’g’risidagi farmonni (8) va uni bajarish tadbirlariga suyangan xolda yangi 

usullarni tashkil qilish va o’tkazish maqsadga muvofiqdir.  

Ushbu ishlar samarali bajarilishi uchun bolalarning eng kichik yoshidan 

boshlab  milliy  o’yinlar  vositasi  bilan  jismoniy  salomatlik  “poydevorini 

qurish” ni amalga oshirish mumkin. 

 

O’zbekiston  Respublikasida  jismoniy  madaniyat  va  sportni 

rivojlantirish to’g’risida Kadrlar  tayyorlashdagi oqilona tizim g’oyat muxim 

ahamiyatga  ega.  SHu  bois respublikamizda  jismoniy  madaniyatning maqsad 

va  vazifalari  hukumatning  hamda  respublika    madaniyat  va  sport  ishlari 

vazirligining qarorlarida kelib chiqqan xolda amalga oshiriladi.  

            Respublikada  amalga  oshiralayotgan  jismoniy  madaniyatning  o’z 

oldiga  qo’ygan  maqsadi  sog’lom, ruhan  tetik  va  bunyodkor  insonni  xayotga 

tayyorlashdan  iborat.  Bu  maqsad  Respublikada  jismoniy  madaniyat  bilan 

shug’ullanuvchi barcha muassasa tashkilotlar uchun zaruriy vazifadir. 

 

7 

  

O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Islom  Karimov  “Biz  sog’lom 

avlodni  tarbiyalab  yetkazishimiz  kerak.  Sog’lom  kishi  deganda  faqat 

jismoniy  sog’lomlikni  emas,  balki  sharqona  odob-axloq  va  umumbashariy 

g’oyalar  ruxida  kamol  topgan  insonni  tushunamiz”,  -  deydi  O’zbekiston 

Respublikasi  Oliy  Majlisining  birinchi  yig’ilishidagi  ma’ruzasida.  “Sog’lom 

avlod  uchun”  ordeni  ta’sis  etilganligi,  xalqaro  xayriya  jamg’armasi  tashkil 

qilinganligi  xam  kelgusida  sog’lom  va  barkamol  avlodni  tarbiyalab 

yetkazishga xizmat qiladi. 

 

Har  kim  o’zini  jismonan  tarbiyalashi  uchun  jismoniy  madaniyat  va 

sportning zarurligini tushunib yetishi va qunt bilan o’ziga yoqqan ma’lum bir 

jismoniy  mashg’ulotlar  tizimi  asosida  salomatligini  shakllantirishi  kerak. 

Xalqimiz 

farzandlarining 

jismoniy 

qobiliyatlarini 

har 

tomonlama 

rivojlantirish  tarbiyaning  ajralmas  qismi  bo’lgan  jismoniy  madaniyat 

jarayonida amalga oshiriladi. 

 

Jismoniy  madaniyatning maqsadi  jamiyatning  sog’lom, xushchaqchaq, 

har  tomonlama    jismoniy  rivojlangan,  mehnat  va  Vatan  himoyasiga  tayyor 

turgan  quruvchilarini  tarbiyalashdan  iborat  uzoq  muddatli,  uyushtirilgan 

pedagogik jarayondir. 

 

Jismoniy madaniyat jarayonida quyidagi asosiy vazifalar hal etiladi: a) 

sog’liqni  mustahkamlash  organizmni  chiniqtirish  va  jismoniy  rivojlanish 

darajasini  hamda  ish  qobiliyatini  oshirish;  b)  hayotga  zarur  bo’ladigan, 

jumladan,  amaliy  xarakterga  ega  bo’lgan  harakat  malaka  va  ko’nikmani 

egallash;  v)  kishining  ma’naviy  va  irodali  sifatini  tarbiyalash;  g)  jismoniy 

sifat  (tezkorlik,  kuch,  epchillik,  chidamlik  )  ni  o’stirish;  d)  maxsus  sport 

mashqini bajarish texnikasini egallash. 

 

SHu  bilan  birga  o’zbek  xalq  milliy  o’yinlarini  to’plash  va  ularni 

hayotga  tadbiq  etish,  ulardan  oqilona  foydalanish  bugungi  kunda  oldimizda 

turgan ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega bo’lgan muhim vazifa bo’lib 

 

8 

hisoblanadi.  Ushbu  vazifa  yosh  avlodni  sog’lom  va  barkamol  qilib 

tarbiyalovchi jismoniy madaniyat oldiga ham katta ma’suliyat yukladi.  

YOshlarni har tomonlama jismoniy baquvvat qilib tarbiyalashga imkon 

beradigan,  o’quvchilar  jismoniy  sifatlarini  rivojlantirishga  qaratilgan  bu 

muammoni umumta’lim maktab o’quvchilari jismoniy madaniyatini tashkiliy 

va  pedagogik  jarayonlar  bilan  birga    bir-biriga  bog’lab  kelgan  uzviylikda 

ko’rib chiqish lozimligini keltirib chiqaradi, bunda milliy xalq o’yinlarining 

roli  katta  ekanligini  qayta-qayta  ta’kidlab  o’tmoqchimiz.  SHuning  uchun 

xalqimizning  asrlardan-asrlarga  o’tib  kelayotgan  milliy  o’yinlarini  avaylab-

asrab  keyingi  avlodga  yetkazish  yo’llarini  izlash,  ishlab  chiqish  va  hayotga 

tadbiq etish bizning maqsadimizdir. 

 

Milliy xalq o’yinlarini xalqimzning bir necha yillik madaniy boyliklari 

haqidagi  tasavvurlarini  ma’lum  darajada  kengaytiradi,  hozirgi  hayotga 

singdirish yo’llarini boyitishga yordam beradi. 

 

Milliy  harakatli  o’yinlar  jismoniy  tarbiyaning  eng  ta’sirchan 

usullaridan  bo’lib,  o’quvchilarda  aqliy,  ahloqiy  va  nafosat  tarbiyasini 

birgalikda  muvaffaqiyatli  amalga  oshirishda  muhim  vositadir.  SHuning 

uchun  bolalar  o’yinlarining  ruhi,  tabiati,  saviyasi,  ishtirokchilarning  hatti-

harakatlari kabi jihatlariga ham e’tibor berish zarur.  

Boshlang’ich  sinf  o’quvchilari  jismoniy  madaniyatini  qiziqarli  va 

foydali  o’tkazish  uchun  biz  tavsiya  etayotgan  ba’zi  milliy  o’yinlardan 

foydalanishda ham xuddi shu xususiyatlarga e’tibor berish kerak. 

 

Boshlang’ich  sinf  o’quvchilarida  qadriyatlarga  muhabbat  uyg’otish, 

xalq  an’analarini avaylab-asrashga  o’rgatish  ko’p  jihatdn  o’zbek  xalq milliy 

o’yinlpridan  unumli  foydalanib  bilishga  bog’liq.  CHunki  milliy  o’yinlar 

orqali  bola  bir  tomondan  jismoniy  bilimlarni  egallasa,  ikkinchi  tomondan, 

jismoniy madaniyaga qiziqtirish muhim ahamiyat kasb etadi. 

 

9 

O’quvchilarning  jismoniy  tayyorgarlik  va  jismoniy  rivojlanish 

masalalari  ko’pgina  olimlar  tomonidan  o’rganilgan.    (20,34,36,54,61,69,70) 

kabi olimlarning tadqiqotlarida bolalarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy 

tayyorgarligi, harakat faolligi sustligi aniqlangan. 

 

Xalq  milliy  o’yinlarining  ijtimoiy-pedagogik  xususiyatlarini  o’rganish 

borasida  talay  ishlar  qilindi..  Bir  qancha  olimlar  (20,34,36,54)  o’z 

tadqiqotlarida  xalq milliy harakatli  o’yinlarida  foydalanish haqida  u  yoki  bu 

darajada fikr yuritganlar. 

 

Bolalar  va  o’smirlarning  harakat  faolligini  oshirishga  yordam 

beradigan  omillar:  milliy  harakatli  o’yinlar,  milliy  mashqlar  elementlari, 

bellashuvlar  va  sport  turlari,  jismoniy  tarbiyaning  an’anaviy  vositalaridan 

foydalanish yo’llari   ko’rsatilgan. 

 

So’nggi  yillarda  professor  F.N.Nasriddinov  boshchiligida  bir  guruh 

mutaxasisliklar,  yosh  tadqiqotchilar  milliy  o’yinlarni  o’rganish,  ularni  xalq 

o’rtasida  ommalashtirish  maqsadida  bir  qator  ilmiy-amaliy  ishlarni, 

nashrlarni amalga oshirishga muvaffaq bo’ldilar.  

Bu  sohada  proffesor  A.Q.Atoyevning  ilmiy  ishlarini  ham  aytib  o’tish 

o’rinlidir.  Uning  xalq  o’yinlaridan  maktabda,  oilada,  darsdan  tashqarida, 

jamoat  joylarida  foydalanish  haqidagi  bolalarni  tarbiyalashda  chaqqonlik, 

epchillik  darkor,  kuch-quvvat  kabi  xususiyatlarining  takomili  to’g’risidagi 

tadqiqotlari qiziqish uyg’otadi.  

               Bulardan tashqari har  yili  o’tkazilayotgan ilmiy-amaliy  anjumanlar 

va  shu  munosabat  bilan  nashr  etilayotgan  to’plamlarda  ham  xalq  milliy 

o’yinlariga e’tibor kuchaygani, ularni o’rganish, to’plash borasida tadqiqotlar 

yaratilmoqda (21). 

 

SHu  bilan  birga  pedagogika  fani  ham  yoshlarning  jismoniy  tarbiyasi, 

ularda  harakatli  sifatlarni  rivojlantirish,  muntazam  olib  boriladigan 

 

10 

mashg’ulotlar  orqali  jismoniy  madaniyatga  extiyoj  va  qiziqishni  uyg’otish 

muammolariga xamisha diqqat qilib keldi va kelmoqda. 

 

Ko’rinadiki,  bir  qator  ishlarda  u  yoki  bu  tarzda  mazkur  muammo 

haqida fikrlar yuritilgan bo’lsa-da, o’zbek halq milliy o’yinlari vositasida 7-8 

yoshli  o’quvchilarning  jismoniy  sifatlarini  tarbiyalash  muammosi  jismoniy 

madaniyat  tizimida  hamda,  xalq  pedagogikasida  to’liq  xolda  maxsus 

tadqiqod predmeti bo’lgan emas.  

SHu  nuqtai  nazardan  qaraganda,  mazkur  ish  bu  muammoni  ilmiy 

yo’nalishda  yechishga  qaratilganligi  bilan  muhimdir.  Bu  esa  eng  avvalo 

Respublikamizning  mustaqilligi,  qolaversa,  xayot  talablari  asosida  o’zbek 

xalq  milliy  o’yinlarini  tashkil  etish  bilan  bog’liq  masalalarni  to’liq  yaxlit 

holda  ilmiy-pedagogik  asoslash  va  ishlab  chiqish  zaruriyatini  keltirib 

chiqardi. 

 

 

1.2. 7-8 yoshli bolalar jismoniy tarbiyasining ijtimoiy-ruxiy asoslari 

  

 

Tarbiya doimo jamiyat uchun muhim vazifani bajargan va kishilarning 

turli avlodlari o’rtasidagi aloqa va vorislikni amalga oshirgan tarbiyaning o’z 

maqsadi  va  vazifalari,  mazmuni,  shakli  va  usullari  bo’yicha  davrlarosha 

o’zgarib  borgan.  Bu  o’zgarishlar  kishilar  o’rtasidagi  munosabatlar  bilan 

chambarchas  bog’liq.  SHundan  kelib  chiqib,  tarbiyada  Vatan  himoyasiga 

tayyor,  mehnatga  ijtimoiy  faoliyatga,  hayotga  har  tomonlama  rivojlangan 

komil insonni tarkib toptirishga e’tibor berish kerak.  

Jismoniy  ma’daniyat  tarbiya  jarayonida  bu  vazifalarni  muvaffaqiyatli 

hal  etish  uchun  tarbiyaning  bir-biri  bilan  o’zaro  bog’langan  har  birining 

mazmuni, vositalari, shakl vausullarining o’ziga xos xususiyatlarini tushunish 

kerak  bo’ladi.  Bizning  ilmiy  tadqiqot  ob’ektimiz  bo’lgan  o’zbek  xalq  milliy 

o’yinlarida  boshlang’ich  sinf  o’quvchilarining  jismoniy  sifatlarini 

 

11 

tarbiyalashda  ham  ana  shu  o’ziga  xosliklarni  hisobga  olish  zarurligi  kelib 

chiqadi.  

Pedagogikada  qabul  qilingan  yosh  davrlaridan  biz  uchun  eng  muhimi 

kichik  maktab  yoshidir.  Har  bir  yosh  guruhiga  jismoniy  va  ruhiy 

rivojlanishining muayyan darajasi mos keladi. 

 

Kichik  maktab  yoshining  xususiyatlari.  Kichik  maktab  yoshida  o’qish 

bolaning  butun  hayot  tarzini  o’zgartiradi  va  unga  yangi  talablar  qo’yadi. 

CHunki  bog’cha  yoshida  bolalarda,  asosan  nutqining  rivojlanishiga,  ahloq 

me’yorlarining  shakllanishiga  asosiy  e’tibor  beriladi.  Ularni  tarbiyalashda 

maxsus  tashkil  etiladigan  o’yin  faoliyati  katta  o’rin  tutadi.  Bolaning 

rivojlanishi  uchun  didaktik  ta’lim  beruvchi  va  jamoa  bo’lib  birgalikda 

harakat qilishga o’rgatuvchi o’yinlardan foydalaniladi. 

 

Kichik  maktab  yoshida  organizmning  umumiy  yetilishi  fonida 

bolalarning  harakat  sohasi  jadal  rivojlanadi.  Bu  davr    sport    bilan,  jismoniy 

madaniyat bilan faol shug’ullanish uchun juda qulaydir. 

 

Mana  shu  jihatdan  bolaning  aynan  shu  xususiyatlarni  rivojlantiruvchi 

milliy  xalq  o’yinlaridan  foydalanish  tarbiyada  ko’zlangan  maqsadga  yetish 

imkonini tezlashtiradi. 

 

Jismoniy  rivojlanishning  jadalligi  skletning  tez  o’sishi,  umurtqa 

pog’onasini  bukikligining  shakllanishi,  yurak,  tomir  tizimining  rivojlanish 

xususiyatlari  va  boshqalar  bolaning  oqilona  tashkil  etilgan  va  butun  hayot 

rejimini talab etadi. 

 

Turli  yoshdagi  har  xil  jinsdagi  bolalar  ruhiyatining  rivojlanishi, 

o’zgarishlari,  ularning  ahloqiy  va  jismoniy  kamol  topishiga  ijobiy  ta’sir 

qiladigan  omillar,  shart-sharoitlarni  bilish,  ulardan  unumli  foydalanish 

xozirgi  kunlarda  o’qituvchilar,  jismoniy  madaniyat  mutaxassislari  uchun 

nihoyatda zarur bo’lib qoldi.  

 

12 

 

Har  bir  o’quvchi  yosh  davrining  ruhiy  xususiyatlarini  hisobga  olgan 

holda  jismoniy  madaniyat  darslarini  olib  borish  orqali  o’quvchilar  ongiga, 

ruhiga  ta’sir  o’tkazish  o’z  vaqtida  o’z-o’zini  anglashni  vujudga  keltiradi. 

Bolada  o’zini  anglash  tuyg’usi  qancha  erta  uyg’onsa,  shaxsiy  nuqtai  nazar, 

o’z  huquqini  his  etish,  o’zining  aqliy  va  jismoniy  imkoniyatlarini  baholash 

shunchalik tez paydo bo’ladi.  

 

Boladagi  e’tiqod,  muomala,  muloqot,  mustaqil  xulq  -atvorni 

shakllantirish, ulardagi tashabbuskorlik hamda to’siqlarni yengishga intilishni 

jismoniy  madaniyatda  milliy  xalq  o’yinlari  orqali  xam  tarbiyalash  mumkin, 

bunda  ularga  yosh  psixalogiyasi  xussiyatlaridan  kelib  chiqqan  holda  ruhiy 

turtki berish maqsadga muvofiqdir.  

 

O’zbek  milliy  xalq  harakatli  o’yinlarining  bolalarning  ruhiy  jihatdan 

kamol toptirishda ahamiyati  ulkan.  Umuman,  o’yinlarning ahamiyati haqida 

ko’pchilik  ruhshunoslar  va  pedagoklar  qimmatli  fikrlarni  aytib  ta’kidlab 

o’tishgani ma’lum  (15,16,17,21,46,67,68,69,70).  Eng  sodda ruhiy  jarayonda 

eng  murakkab  ruhiy  jarayongacha  hammasining  eng  muhim  jihatlarini 

shakllantirishda  o’yinlar  katta  rol  o’ynashini  jahon  psixologlari  ham  turli 

davrlarda 

turlicha 

yo’llar 

bilan 

isbotlab 

berishgan 

(15,16,17,21,46,67,68,69,70).  

 

O’yinlar  bolalar  uchun  voqe’likni  aks  ettirish  vositasidir. Bu  voqe’lik 

bolani qurshab turgan voqe’likdan ancha qiziqarlidir. O’yinning qiziqarliligi, 

uni  anglab  yetishning  osonligidadir.  Kattalar  xayotida  faoliyat,  xizmat, 

yumush  qanday  ahamiyatga  ega  bo’lsa,  bolalar  hayotida  ham  o’yin  xuddi 

shunday ulkan ahamiyat kasb etishi mumkin.  

 

O’yin  mazmunining  rivojlanishi  bolaning  kattalar  hayoti  va 

faoliyatining  mohiyatiga  chuqurroq  kirib  borishida,  atrofdagi  voqea-

xodisalarga  mknosabatining  o’zgarishida,  shuningdek,  o’yin  mazmuni  ham 

syujeti  shart-sharoit  va  jamiyat  a’zolari  turmushining  tobora  to’g’ri  aks 

 

13 

ettirishida  ko’rinadi.  SHuning  uchun  bolalarda  o’yin  qobiliyatining  o’sishi 

o’z-o’zicha  yuzaga  kelmaydi,  balki  kattalarning,  tarbiyachilarning  ta’siri 

natijasi  atrof  muhit  bilan  tanishish,  sayrlar  uyushtirish,  shaxslar  aro 

munosabatlarning  mohiyatini  tushuntirish  va  hokazolar  natijasida  amalga 

oshadi. 

 

Katta  kishilar  xayoti  va  faoliyatining  o’rnini  bosuvchi  narsalar  ularni 

harakatini  umulashgan  xolda  ifodalashning  moddiy  tayanchi  hisoblanadi. 

SHunday  ekan,  o’yin  faoliyatida  bola  harakatini  rivojlanishi  o’yin 

mazmuniga  ko’proq  bog’liqdir.  CHunki  bolaning  hatti-harakati  qanchalik 

ixcham  va  umulashgan  bo’lsa,  ular  kattalarning  faoliyati  mazmunini  aks 

ettirishda  shunchalik  yiroqlashadi.  Binobarin,  u  odamlarning  narsalarga  va 

bir-birlariga  munosabatini  amalda  bajarishaga  o’tadi  va  shuning  uchun 

narsalar  bilan  harakat  qilishda  kattalarning  munosabatlarini  to’g’ri 

ifodalashga intiladi. 

 

Har  qanday  o’yinning  va  o’yin  faoliyatining  diqqat  markazida  bola 

kattalarning faoliyati va o’zaro munosabatini, muomalasini o’ziga xos tarzda 

aks  ettirishi,  takrorlashi  imkoniyati  turadi.  SHunga  ko’ra  o’yin  ijtimoiy 

axamiyat  kasb  etib,  bolada insoniyat  tomonidan asrlar  davomida  yaratilagan 

qimmatli  bilimlar,  amaliy  ko’nikmalar,  malakalar  va  odatlarni,  xalqning 

ijodiy boyliklarini o’rganishga imkoniyat yaratiladi, oqibatda uni shaxslar aro 

muloqotlarning mohiyatiga olib kiradi. 

 

Bolalar  jismoniy  tarbiya  darsining  boshqa  shakllariga  nisbatan 

o’yinlarda  ko’proq  so’zlashni  eslab  qolish  va  esda  tutish  imkoniyatiga  ega 

bo’ladilar,  bu  esa  ixtiyoriy  xotira  xususiyatini  chuqurroq  ochishga  yordam 

beradi. Bundan esa shunday xulosa kelib chiqadi. 

1. O’yin bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni ijro etish jarayoni bo’lib, 

birtalay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi. 

 

14 

2. SHu  boisdan  personajning  nutq  boyligini  egallash,  hatti-harakatini  

takrorlashdan  iborat  ongli maqsad  bolada  oldinroq  paydo  bo’ladi  va  oson 

amalga oshadi. 

O’yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay, bolaning hulq-

atvoriga ham  ijobiy  ta’sir ko’rsatadi.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalarda ham, 

boshlang’ich  sinf  o’quvchilarda  ham,  yuqori  sinf  o’quvchilarida  ham  o’z 

xulqini  boshqarish  ko’nikmalarini  o’yinlar  orqali  ham  tarkib  toptirish 

munkin. CHunki biror maqsadga yo’naltirilgan mashg’ulotga nisbatan milliy 

xalq o’yinlarida xulq ko’nikmalarni oldinroq va osonroq egallash mumkin.  

Ayniqsa,  bu  omil  maktabgacha  yoshdagi  bolalarda  yosh  davrining 

xususiyati  sifatida  o’zining  yorqin  ifodasini  topadi.  Katta  maktabgacha 

yoshdagi  bolalarda  o’z  xulqini  o’zi  boshqarish  ko’nikmasi  o’yin  faoliyatida 

ham  boshqa  sharoitlarda  ham  qariyb  baravarlashadi.  Ba’zan  ular  ayrim 

vaziyatlarda,  masalan;  musobaqa  paytida  o’yindagiga  qaraganda  yuqoriroq 

ko’rsatkichga erishishlari ham mumkin. 

   

O’yin  va  o’yin  faoliyati  bolada  o’z hulqini  boshqarish  ko’nikmalarini 

shakllantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 

Halq  o’yinlari  faoliyatida  mazkur  jismlar  qandaydir  alomatlarni  aks 

ettiruvi  sifatida  emas,  balki  ana  shu  tayanch  narsalar  to’g’risida  fikrlash 

uchun  xizmat  qiladi,  shuningdek,  tayanch  nuqtasi  harakatining  yaqqol 

narsalar  bilan  bog’liq  jihatini  aks  ettiradi.  Narsa  bilan  o’yin harakatlarining 

takomillashuvi harakat shakli, xususiyati, bosqichi, u kabilarni qisqartirish va 

umumlashtirish  xisobiga  amalga  oshiriladi.  O’yin  harakatlarining  qisqarishi 

va  umumlashuvi  ularning  aqliy  ko’rinishidagi  mantiqan  izchil,  shaklga 

o’tishning asosini tashkil qiladi.