O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi

10-Mavzu: BOSHLANG`ICH TA’LIMDA MUAMMOLI O`QITISH TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
Reja:

1. 
   Muammoli ta`limning nazariy asoslari.
   
2. 
   Muammoli ta`limning maqsad va vazifalari.
   
3. 
   Muammoli ta`lim texnologiyasi vositalari.
   
4. 
   Muammoli dars strukturasi.
   

Tayanch iboralar:

Muammoli ta`lim, rivojlanuvchi ta`lim, muammoli ta`lim maqsadi, vazifalari, vositalari, muammoli ta`lim darajalari, muammoli dars strukturasi.
Respublikamizning hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tamoyillari jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o’rin olish uchun ma`naviy salohiyatimizni va iqtisodiy qudratimizni yanada oshirish, ularni XXI asr ilmiy-texnika taraqqiyoti talablariga javob beradigan tarzda qayta qurishni talab qiladi. Buning uchun yoshlarimiz dunyoqarashini o’zgartirish, ularning bilim va ma`naviyatlarini jahon andozalari darajasiga ko’tarish zarur.

Bugun jamiyat maktab oldiga: maxsus qobiliyatini ularning mustaqil bilishlarini maqsadga muvofiq ravishda rivojlantirishni vazifa qilib qo’ydi.

Ana shu vazifalarni hal etishda muammoli ta`lim texnologiyasi etakchi o’rinni egallaydi.

Bizga ma`lumki zamonaviy ta`lim texnologiyasida muammoli ta`lm alohida o’rin tutadi. Muammoli ta`lim texnologiyasining zamirida yoki bir-biriga bog’liq bo’lgan muammolar zanjiri yotadi.

Muammoli ta`lim metodiga asoslangan ta`lim jarayoni quyidagi to’rtta bosqichda amalga oshiriladi.

• 
  Muammoli vaziyat hosil qilish;
  
• 
  Muammolarni shakllantirish va muammoni echish uchun umumiy taxlil qilish;
  
• 
  Tahmin qilingan echimni tekshirish;
  
• 
  Amaliy va nazariy xarakterdagi masalalarda qo’llash,ularni tartibga solish hamda siyosiylashtirish.
  

Dars jarayonida o’quvchi muammoni echar ekan, o’zicha muhim bo’lgan «kashfiyot» qiladi.Bu hol o’quvchida o’ziga ishonch xosil qiladi (ya`ni mening kashfiyotim, men topdim, ixtiro qildim)

Mana shu tomoni bilan muamoli ta`lim texnologiyasi boshqa barcha o’qitish texnologiyalaridan ustun turadi.CHunki bunda o’quvchi izlanish olib borish, taxlil qilish, empirik xulosa chiqarish, boshqa vaziyatga qo’llash, fikr muloxazalrini taxminan sistemalashtirib isbotlash kelgusida amaliy faoliyatga qo’llash malakalarini egallab boradi.

Muammoli ta`lim an`anaviy o’qitish metodikasiga tayanadi. O’qituvchi muamoli vaziyatni o’quvchilar oldiga qo’yish bilan bir qatorda , uni echish uchun izlanish zarurligini, izlanish uslublarini o’quvchilarga o’rgatadi. Muammo echimini topish. Izlashga o’tish uchun, eng avvalo zaruriy muxit yaratilishi kerak.

Muammo aniq bo’lishi, o’quvchilar o’ni echimini izlash jarayonida oldingi mavzularda,fanlarda olgan ma`lumotlari, tushunchalari, bilimlaridan foydalana oladigan bo’lishi kerak. O’quvchilar olidga qo’yilgan muammo o’zining dolzarbligiga ega bo’lishi ham muhim ahamiyatga ega.

O’quvchi izlanishni ma`lum bir sistemada, muayyanlikda bo’lgan muammo ustida olib borish kerak.shunda o’quvchi muammoni taxlil qiladi, qismlarini ajrata oladi va echish uchun kirishadi.

Ta`lim jarayonini loyihalash bevosita muammoli ta`limni qo’llashga va aksincha, muammoli ta`lim ta`limini loyixalashga olib keladi. Muammoni o’qitish texnologik loyixalashtirilgan o’quv jarayonini amalga oshirishning didktik konstruktsiyasi sifatida qo’llaniladi.

Amerikalik olim U. Gordon (1960) o’quvchilarga muammolarni, uning tashkil qiluvchi elementlarini shakllantirishni o’rgatishni, izlanishning bosh maqsadini ajrata bilishni , turli-tuman xarakterdagi masalalar echimining o’xshashlarini qidirishni o’rgatish muammoli ta`lim jarayoni uchun muhimligini ta`kidlaydi. O’qituvchi muammoni qo’yishnigina bilibgina qolmay uning echimini topish usullarini o’quvchilarga o’rgatishi kerak.

Muammoni to’g’ri (muayyan masalaga o’xshash, masalalar qandayechiladi), shaxsiy (muayyan masalada berilgan ob`ekt obraziga kirishga xarakat qilish va shu nuqtai-nazardan muloxaza yuritishga urinib ko’rish), simvolitik (ikki jumla orqali masalaning mohiyatini obrazli aniqlashni berish), fantastik (bu masalani ertak qahramonlari qanday echgan bo’lar edilar).

Muammoli vaziyatni bunday usulda echishga o’rgatish orqali o’quvchilarni sinektik, abstraktsiyalash, fantaziya qilish, o’zgalarni eshitish, oddiydan g’ayri oddiyni, g’ayrioddiydan oddiyni topish, o’xshatishlardan mohirona foydalanish ko’nikmalari shakllantiriladi.

Muammoli ta`lim jarayonida o’qituvchi o’quvchilar o’rtasida fikrlar almashishinishini boshqarish; ishonchli dalillar asosida o’z fikrida tura olish; muxolif tomnning fikrini munozara qilish, malakasini rivojlantirish; o’quvchini aktiv fikrlash faoliyatiga asoslash, masalani dolzarblashtirish, o’z fikrini bayon qilishnigina emas, balkim boshqalarni ham eshitish mahoratini rivojlantirish, o’quvchilar bildirgan fikrlardan foydali axborotni olish va zurur xulosalar chiqarish va o’quvchilar ixtirochilik, tadqiqotchilik, loyihalovchilik kabi zaruriy sifatlarni shakllantirishdir.

Muammoli ta`lim – bu mantiqiy fikrlash operatsiyasi (tahlil, umumlashtirish) va o’quvchilarning izlanishli faoliyati qonuniyatlarini (muammoli vaziyat, bilishga qiziqish, ehqtiyoj) hisobga olib tuzilgan ta`lim va o’qitishning ilgari ma`lum bo’lgan usullarini qo’llash qoidalarining yangi tizimidir. SHuning uchun ham muammoli ta`lim ko’proq o’quvchi fikrlash qobiliyatining rivojlanishini, uning umumiy rivojlanish va e`tiqodining shakllanishini ta`minlaydi. Didaktikaning barcha yutuqlarini istisno qilmay, balki ulardan foydalangan holda muammoli ta`lim ilmiy bilim va tushunchalarni, dunyoqarashni shakllantirish, shaxs va uning intellektual faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida rivojlantiruvchi ta`lim bo’lib qoladi.

Didaktikada muammoli o’qitish yangi yo’nalish sifatida XX asrning 70-80 yillarida yuzaga keldi.

A.M. Matoshkin, T.V. Kudryashv, M.I.Maxmutov, I.YA. Lernerlar muammoli o’qitish qonuniyatlarini chuqur o’rgandilar.

An`anaviy didaktika butun e`tiborni o’qituvchi faoliyatiga qaratgan edi va ta`lim jarayoni deganda asosan o’qitish jarayonini ko’zda tutgan edi. O’qitish jarayoni etarli o’rganilmas edi, ko’pincha o’quvchilarning reproduktiv faoliyati bayon qilinar edi, xolos. Hozirgi zamon didaktikasi o’quvchilarning mustaqil – o’quv – bilish faoliyatiga e`tiborni kuchaytirdi.

Muammoli ta`lim nazariyasi o’quvchi intellektual kuchining rivojlantiruvchi ta`limni tashkil qilishning psixologik – pedagogik yo’llari va usullarini tushuntiradi.

Muammoli vaziyatlarning roli va ahamiyatini aniqlash o’quvchi faol fikrlash faoliyatining psixologik-pedagogik qonuniyatlarini izchil ravishda hisobga olish asosida o’quv jarayonini qayta qurish g’oyasiga olib keldi. YAngi pedagogik faktlarni nazariy jihatdan mulohaza qilib ko’rish asosida muammoli ta`limning asosiy g’oyasi aniqlanadi: muammoli ta`limda bilimning deyarli katta qismi o’quvchilarga tayyor holda berilmaydi, balki o’quvchilarning tomonidan muammoli vaziyat sharoitlarida mustaqil bilish faoliyati jarayonida egallab olinadi.

Ma`lumki, shaxsning har tomonlama va garmonik rivojlanishining muhim khrsatikichi – yuqori darajada fikr yuritish qobiliyatining mavjudligidir. Agar ta`lim ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga olib borsa, u holda uni so’zning zamonaviy ma`nosida rivojlanuvchi ta`lim deb hisoblash mumkin.

Rivojlanuvchi ta`lim deb, ya`ni umumiy va maxsus rivojlanishga olib keladigan shunday ta`limni hisoblash mumkinki, unda o’qituvchi fikr yuuritishning qonuniy rivojlanishni bilimga tayaangan holda, maxsus pedagogik vositalar yordamida o’z o’quvchilarini fan asoslarini o’rganish jarayonida fikirlash qobilyaati va bilish ehtiyoojini shakillantirishga oid maqsadga yo’naltirilgan ish olib boradi. Bunda ta`lim, fikrimizcha, muammoli ta`lim hisoblanadi. Muammoli ta`lim yo’li bilan faollashtirishning maqsadi favqulodda, betartib ravishda vujudga keladigan fikirlash operattsiyalariga o’rgatish emas, balki (o’quvchilarni tushunchalarning o’zlashtirish darajasini oshirish) nostereotip masalalarni hal qilish uchun aqliy harakat tizimiga o’rgatishdir. Bu faollik shundan iboratki, bunda o’quvchi faktik materiallarini tahlil qilib, qiyoslab, sintez qilib, umumlashtirib, konkretlashtirib, undan o’ziga yangi axborot oladi.

Boshqacha qilib aytganda, bu ilgari o’zlashtirilgan hamda avvalgi bilimni yangicha qo’llash yordamida bilimni kengaytirish chuqurlashtirish demakdir. Avvalgi bilimlarni yangicha qo’llashni kitob ham, o’qituvchi ham o’rgata olmaydi. Bu mavjud tegishli vaziyatda o’quvchi tomonidan izlanishi va topilishi lozim. O’quvchilar tomonidan ijodiy aqliy harakatlar tizimini asta-sekin o’rganilishi ko’nikma va malakalarning yig’ilishiga, bundan harakatlar tajribasi esa aqliy faoliyat sifatining o’zgarishiga, odatda, ilmiy, tanqidiy, dialektik deb ataladigan maxsus tipdagi fikrlashni yaratishga olib keladi.

O’qitish jarayoniga muammoli o’qitish texnologiyasini qo’llash uchun o’qituvchi quyidagi masalalarni hal qilish:

1. 
   O’quv dasturi bo’yicha mavzularni muammoli dars shaklida o’tish mumkinligini;
   
2. 
   Mavzu matnidagi masalalar bo’yicha muammoli vaziyatni keltirib chiqaradigan savollar, topshiriqlarni aniqlash, bunda didaktikaning ilmiylik, tizimlilik, mantiqiy ketma-ketlik, izchillik printsiplariga amal qilish;
   
3. 
   O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni ta`minlaydigan vosita va usullarini aniqlashi, ulardan o’z o’rnida va samarali foydalanish yo’llarini belgilash zarur.
   

Muammoli ta`lim – bu o’quvchilar ilmiy dunyoqarashini shakllantirishning asosiy usuli bo’lib, insonning bilish va amaliy faoliyatini boshqarvchi muayyan shaxsiy sub`ektiv yo’llanma sifatida tushuniladi.

Dunyoqarashni shakllantirish – bu birinchi navbatda shaxsning intellektual – faolligini shakllantirishdir. Ilmiy dunyoqarashni samarali shakllantirishning ikkita muhim sharti mavjud:

1. 
   o’quvchilarning tushunchalar tizimini o’zlashtirishga oid faol intellektual fikrlash faoliyati.
   
2. 
   Insonning his-tuyg’usi va emotsiyasiga ta`sir etish, uning bilimini e`tiqodga aylantirish.
   

O’qituvchi bilan o’quvchining o’zaro munosabati xarakteriga ko’ra muammoli ta`limni shartli ravishda 4 darajaga ajratish mumkin:

Muammoli ta`lim darajalari	O’qituvchi va o’quvchi faoliyati
Mustaqil bo’lmagan (odatdagi) faollik darajasi	O’qituvchi tushuntirganini o’quvchi tomonidan idrok etilishi muammoli vaziyatlar sharoitida aqliy mehnat
YArim mustaqil faollik darajasi	Ilgarigi bilimlarni yangi vaziyatlarda qo’llash va o’quvchilarning o’qituvchi tomonidan qo’yilgan o’quv muammolarining echish usullarini izlashda ishtirok etish
Mustaqil faollik darajasi	Reproduktiv – izlanish tipidagi ishlarni bajarish, bunda darslik matni bilan o’quvchining o’zi ishlaydi, ilgarigi bilimlarini yangi vaziyatda qo’llanadi, konstruktsiyaaydi, o’rtacha murakkablikdagi masalalarni echadi, o’qituvchining ko’magi bilan gipotezalarni isbotlaydi va h.k.
Ijodiy faollik darajasi	Ijodiy tasavvurni talab etuvchi, mantiqiy tahlil qilish va o’ylab topishni, o’quv muammolarini yechishning yangi usullarini kashf etishni, mustaqil isbotlashni: mustaqil xulosa va umumlashmalar chiqarishni, kashfiyot va badiiy insholar yozishni talab qiladigan mustaqil ishlarni bajarish

Muammoli ta`limni tadqiqot metodi bilan aynan bir narsa deb emas, balki o’quvchi tafakkuri va uning xotirasining rivojlanishini ta`minlaydigan, bilimlarni ijodiy o’zlashtirishiga, ilmiy faktlarni jamlashga ko’maklashadigan hamda e`tiqodni tarkib toptiradigan ta`limning bir turi deb qarash lozim.

Muammoli ta`lim hamma o’quvchilar bopmi? Amalda deyarli hamma uchun tushunarli. Biroq muammolilik saviyasi va mustaqil bilish darajasi o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga, ularning muammoli ta`lim texnologiyasi bilan o’qitilganlik darajasiga qarab farqlanadi.

Muammoli ta'lim tеxnologiyasining muhim vositalari

Savollar

Bilishga doir masalalar

Muammoli ta`lim – o’qituvchi rahbarligida muammoli vaziyat vujudga keltirilib, mazkur muammo o’quvchilarga faol mustaqil faoliyati natijasida bilim, ko’nikma va malkalarni ijodiy o’zlashtirish va aqliy faoliyatni rivojlantirishga imkon beradigan ta`lim jarayonini tashkil etish bo’lib, muammoli ta`limning muvaffaqiyati quyidagi omillarga bog’liq:

1. 
   O’quv materialini muammolashtirish;
   
2. 
   O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish;
   
3. 
   Ta`lim jarayonini o’yin, mehnat faoliyati bilan uyg’unlashtirish;
   
4. 
   O’qituvchi tomonidan muammoli metodlardan o’z o’rnida va samarali foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lish;
   
5. 
   Muammoli vaziyatni hal etish yuzasidan muammoli savollar zanjirini tuzish va mantiqiy ketma-ketlikda o’quvchilarga bayon etish.
   

Muammoli metodlar muammoli vaziyatlarni vujudga keltirib, o’quvchilarning muammoni hal etish, murakkab savollarga javob topish jarayonida alohida ob`ekt, hodisa va qonunlarni tahlil qilish ko’nikmalari va bilimlarni faollashtirishga asoslangan faol bilish faoliyatini taqozo etadi.

Muammoli vaziyatlarni hal etishda o’qituvchi o’quvchilar faoliyatini fikr yuritishning mantiqiy operatsiyalari: tahlil, sintez, taqqoslash, analogiya, umumlashtirish, tasniflash va xulosa yasashga yo’naltiradi.

Muammoli vaziyatlardan o’quv jarayonining barcha bosqichlarda: yangi mavzu bayoni, mustahkamlash va bilimlarni nazorat qilishda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin.

Muammoli darslarda o’qituvchining faoliyati, avvalo mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda o’quv muammolarini aniqlash, muammoli vaziyatlar tizimini yaratish, o’quvchilar oldiga o’quv muammolarini yuqori ilmiy va metodik saviyada qo’yish, darsda mazkur o’quv muammolaridan samarali foydalanishga erishish, o’quvchilar faoliyatini muammolarni hal etishga yo’naltirishdan iborat bo’ladi.

O’quvchilarning faoliyati muammoli vaziyatlarni idrok etish, hal qilish usullarini izlash, muammoni tahlil qilib, taxminlarni ilgari surish, taxminlarni ilmiy, mantiqiy nuqtai nazardan asoslash, taxminlarni tekshirish va ulosa chiqarishdan iborat bo’ladi.

Muammoli dars strukturasi

Struktura – bu butun predmet, hodisa, jarayon tomonlari, qismlari, elementlarining mustahkam, nisbatan barqaror alaqasi (munosabati) va o’zaro hamkorligidir.

Zamonaviy muammoli dars strukturasida uning tipi va turidan qat`i nazar har xil darajada hal qilinadigan uchta umumlashgan didaktik masalani ko’ramiz:

1. 
   o’quvchilar oldingi bilimlari va harakat usullarini o’zlashtirish.
   
2. 
   yangi bilimlar va harakat usullarini o’zlashtirish.
   
3. 
   ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish.
   

Didaktikada muammoli dasrlarni muammoli vaziyatlarning tipiga qarab xarakterlashga oid tadqiqotlar mavjud. Shu o’rinda G.V.Artyomova o’z izlanishlari assoida muammli darslarni tashkil etishning bir necha variantlarini taklif etadi.

Bular: 1. Versiya xarakteridagi dasr.

2. Qiyosiy-umumlashtirish xarakteridagi dars.

3. Ma`naviy-axloqiy muammoli dars.

Versiya xarakteridagi dars strukturasi

Qiyosiy-umumlashtirish xarakteridagi dars strukturasi

Мuаmmоni qo’yish

Ilmiy statistikausullarini tushunib olish

Laboratoriya ishi (hisobot yozish)

Natija va xulosalarni jamoa bo’lib muhokama qilish

Darsning didaktika va mantiqiy-psixologik strukturasi o’qituvchiga nazariya sifatida, darsni tashkil qilishning umumiy qoidalarini tushuntirish sifatida beriladi. Metodik strukturani o’qituvchi o’zi o’quv materialining mazmuni, didaktik maqsadi va o’quvchilarning o’qishga bo’lgan tayyorgarlik darajasidan kelib chiqib tuzadi. Uning ijodi, san`ati, uning takrorlanmas individualligi ana shunda.

Ta`lim-tarbiya jarayonini to’rg’i tashkil etish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish o’qituvchilarning birinchi navbatdagi vazifalaridan biridir.

Har bir pedagog shuni doim esda tutishi kerakki, dars o’quv tarbiya jarayonining asosiy formasidir. Hozirgi zamon tarbiyasining barcha jarayonlari o’quvchilarni mustaqil fikrlashga va mustaqil ijod qilishga o’rgatishdan iboratdir.

Biz o’qituvchilar dars jarayonida birinchi navbatda o’quvchilardan fanlardan chuqur va mustahkam bilim berish bilan birga, ularda bilimga qiziqishni, mehnat qilishga extiyojni tarbiyalab borishni kuzda tutamiz.

Nazorat savollari:

6. 
   Muammoli ta`lim nima?
   
7. 
   Muammoli ta`lim nazariyasi asoschilari kimlar?
   
8. 
   Muammoli o’qitishning maqsad va vazifalari nimalardan iborat?
   
9. 
   Qaysi vositalar yordamida muammolita`lim yo’lga qo’yiladi?
   
10. 
    An`anaviy va muammoli ta`lim dars strukturasini izohlab bering?
    

11-MAVZU: TARBIYA TEXNOLOGIYALARI, BOSHLANG`ICH TA’LIM FANLARIDAN SLAYDLAR VA ELEKTRON DARSLIKLAR YARATISH
Rеja

5. 
   Tarbiyaviy tеxnologiyalar.
   
6. 
   Tarbiyaviy tеxnologiyalar turlari.
   
7. 
   Tarbiyaviy tеxnologiyalarga o`qitish.
   

Tayanch tushunchalar:

Tarbiya, tarbiya tеxnologiyalari, tabaqalashtirilgan yondoshuv, jamoaviylik.

Bizga yaxshi ma'lumki, tarbiya jarayoni uzoq muddatli, murakkab, uzluksiz bo`lib, u o`ziga xos hususiyatlarga ega. Garchi zamonaviy ta'lim tеxnologiyasi o`quvchining ta'lim jarayonidagi еtakchilik rolini yoqlayotgan bo`lsada, tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy mavqеini egallay olmaydi. Chunki unda xaraktеr, dunyoqarash yyеtarlicha shakllanmagan bo`lib, u bu borada tarbiyachining yordamiga extiyoj sеzadi shu bois tarbiya tеxnologiyasi mantiqiy, ham tarkibiy jixatdan ta'lim tеxnologiyasidan farq qiladi. Tarbiya tеxnologiyasi asosida tarbiyaviy jarayon yotadi. O`quvchilar faoliyatini tashkil etuvchilar bo`lib, ular tomonidan erishiladigan natijalarni rеjalashtirish va unga erishish usullari, bu usullarni modеllashtirish ishlab chio`arilgan rеja va modеllarni rhyobga chio`arish, bu rеjalarni amalga oshiruvchi shaxsning faoliyati va axloo`ini bosho`arish kabilar xisoblanadi. Tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o`z ichiga olgan ikki yoqlama jarayon. Tarbiyachilar- tarbiyaga ega bo`lgan kishilar, tarbiyalanuvchilar- bilim va tajriba o`rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyon darajada aktiv faoliyat ko`rsatmasalar tajriba va bilim o`rgana olmaydilar.

Tarbiya jarayoni: maqsadga yo`nalganlik; ko`p omillilik; jo`shqinlik; davomiylik; uzluksizlik; komplеkslilik; ikki tomonli xaraktеr; natijalarning olisligi.

Tarbiya vazifalari

1. O`z vatanini fuqorosini tarbiyalash. Tarbiyaning bu vazifalarni amalga oshirish quyidagilarni taqazo etadi;

Milliy vatanparvarlik, o`z vataniga, tarixiga, madaniyatiga iftixor tuyg`usi;

Millatlararo madaniy munosabatlar, siyosiy madaniyat.

2.Shaxsning ma'naviyatini shakllantirish. Ma'naviyat-kishining ichki dunyosi bo`lib, uning jamiyat va tabiatdagi «Mеn»i, obrazi, taqdiri va rolini ifoda etadi. Ma'naviyat darajasi-bu, ma'lum ma'noda, insoniylik mеzonidir. Ma'naviyatni shakllantirish bu uning shaxsiy xarakatlari, intilishlari, rеflеksiyasi bilan kishining ichki dunyosini vjudga kеltirishdir.

3.Mеhnatkash inonni iqtisodiy tafakkurini tarbiyalash mеxnotga, kasbga xurmat va ijtimoiy-psixologik jixatdan yoshlarda mustaqillik, ijod, ishchanlik, faollik, yuqori kasbiy tayyorgarlik sifatlarini kuchaytirish zarur.

4.Ruxiy - jismoniy sog`lomlikni tarbiyalash. Bu axloqiy – xayotiy muvozatat va psixologik qulaylik xolatini ushlab turish xamda jismoniy rivojlanish mе'yoridan uzoqlashib kеtishga yo`l qo`ymaslik ko`nikmalarini shakllantirishdir.

5.Kishining tabiat bilan munosabatini uyg`unlashtirish.

Ekologik fojia muammosi davrimizning eng dolzarb muammolaridan biridir. Kishining tabiat bilan munosabatini uy-unlashtirish konkrеt xududiy o`ziga xoslikni xisobga olgan xolda o`lkashunoslik va tabiatshunoslik bo`yicha amalitsy faoliyatni kuchaytirish va kеngaytirishni talab etadi. Bu esa, o`z navbatida, tarbiyalanuvchilarga nafaqat ekologik xavfsizlik qoidalarin anglab еtish balki, tabiatni qo`riqlash ishida shaxsan qatnashish zarurligiga ishonch xosil qilish imkonini xam bеradi.

6. Shaxsda induviduallik va jamoaviylikni tarbiyalash.

Sobiq Ittifoq davrida pеdagogika shaxsni jamoada va jamoa orqali tarbiyalashga yo`naltirilgan edi. Hozirgi paytda ayrim pеdagogik doiralarda individual tarbiya haddan tashqari maqtalmoqda. Aslida individual va jamoaviy tarbiya bir-biriga zid emas. Individuallik tabiat tuxfasi bo`lib, uni rivojlantirish zarur, Modamiki, inson jaimyatda yashar ekan, u jamiyatdagi axloq va xuquq mе''zonlarini, ijtimoiy fikrlarni xurmat qilishi lozim. Mеhnatning aksariyat ko`rinishlari uchun jamoa xarakati zarur bo`ladi. Shu tufayli jamoaviylik ruxida tarbiyalash dolzarb masala bo`lib xisoblanadi. Ayni cho-da individual tarbiya nixoyatda muximdir, chunki bunga dastlab yеtarlicha e'tibor bеrilmagan edi, hozir esa buni zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar talab etmoqda.

Tarbiya tiziminnig milliy xususiyatlari:

• 
  milliy tarix va madaniyatning o`ziga xos jixatlarini xisobga olish;
  
• 
  tarbiyaviy ishlarda milliy udumlar, an'analar, urf-odatlar, diniy marosimlardan foydalanish;
  
• 
  milliy madaniyat jaxon madaniyatining bir bo`lagi ekanligi tushunchasini shakllantirish.
  

Tarbiya prinsplari – bu umumiy qoida bo`lib unda tarbiyaviy jarayonini tashkil qilish mazmuni, mеtodlari shakllariga bo`lgan asosiy talablar aks etgan. Ta'lim prinsplaridan farqli ravishda ular o`qituvchilar tomonidan tarbiyaviy vazifalarni xal etishda qo`llaniladi. Bu printsplarnig asosiy jixatlari: majburiylik, komplеkslilik( uy-unlilik), tеng ahamiyatlilik bo`lib xisoblanadi.

Tarbiya prinsplari – bu tarbiyachilar uchun tayyor va har narsaga yaraydigan qoida emas, chunki uni qo`llash bilan yuqari natijalarga erishib qolinmaydi.

Bu tarbiyachining na tajribasini, na maxoratini almashtira oladi, ularning amalga oshirishi shaxs faoliyati bilan shakllangan.

Tarbiyaviy jarayon tayanuvchi prinsplar tizimida quyidagilarni ajratish mumkin:

• 
  tarbiyaning ijtimoiy yo`nalganligi;
  
• 
  tarbiyaning xayot va mеhnat bilan bog`liqligi;
  
• 
  tarbiyada ijobiy jixatlarga tayanish;
  
• 
  tarbiyani insonparvarlashtirish;
  
• 
  shaxsiy yondoshish;
  
• 
  tarbiyaviy ta'sirning umumiyligi.
  

Tarbiyaning ijtimoiy yo`nalganligi. Ilg`or o`qituvchilar tarbiyani ijtimoiy inistitut sifatida tushunganlar. Turli davlarda yo ijtimoiy,yo davlat, yoki shaxsiy yo`nalish kasb etib, uning mazmun printsplari o`zgargan. Mazkur printsp o`qituvchining barcha faoliyati tarbiyaning davlat stratеgiyasiga mos xolda o`sib kеlayotgan avlodini tarbiya vazifalariga bo`ysundirishni talab qiladi va tarbiyachilar faoliyatini shaxsni ijtimoiylashtirishga yo`naltiradi. Bu printsplarni amalga oshirishning asosiy qoidalari tarbiyaviy (mеxnot, ijtimoiy, o`yin va b.) faoliyat jarayonida o`quvchilarda faoliyatning ijtimoiy qimmat va muxim sababga molik, ijtimoiylashtirish suratini tеzlashtirishni tashkillashtirish zaruriyati bilan bog`langan.

Tarbiyaning xayot va mеhnat bilan bog`liqligi Mazkur printsp o`qituvchilar faoliyatining ikki asosiy yo`nalishini ko`zda tutadi:

a) tarbiyalanuvchilarni kishilarning ijtimoiy va mеhnat faoliyati, unda ro`y bеrayotgan o`zgarishlar bilan atroflicha va darxol tanishtirish;

b) tarbiyalanuvchilarni xaqiqiy xayotiy munosabatlar, ijtimoiy-foydali faoliyatning turli ko`rinishlariga jalb qilish.

Tarbiyaning xayot bilan bog`liqligi printspini amalga oshirish o`qituvchidan quyidagilarni ta'minlash maxoratini talab etadi:

• 
  tarbiyalanuvchilar tomonidan mеhnatning jamiyat va aloxida shaxs xayotidagi rolini tushunish;
  
• 
  fuqorolarning o`sib borayotgan talablarini qondirish uchun iqtisodiy bazaning ahamiyati;
  
• 
  moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratuvchi mеhnat kishilariga xurmat;
  
• 
  ijodiy mеhnatga bo`lgan qobiliyatini rivojlantirish;
  
• 
  zamonaviy ishlab chiqarishning umumiy asoslarini tushunish;
  
• 
  iqtisodiy bilimlarni egallash;
  
• 
  umumiy madaniyat, mеhnatni ilmiy tashkil etish;
  
• 
  mеhnat faoliyatiga shaxsiy va ijtimoiy qarashlarni qo`shib olib borish;
  
• 
  jamiyat mulki va tabiat boyliklariga extiyotkorona munosabatda bo`lish;
  
• 
  xo`jasizlik, ma'suliyatsizlik, boqimandalik, tеkinxo`rlik ko`rinishlariga murosasiz munosabatda bo`lish.
  

Tarbiyaning hayot, mеhnat bilan aloqasi printspi quyidagi shartlarga rioya qilib amalga oshiriladi:

• 
  ijtimoiy, iqtisodiy va mеhnat tarbiyasida mavhumlik va aqidaparastlilikni bartaraf etish;
  
• 
  tarbiyalanuvchilarning faoliyatining turli ko`rinishlarida( shu jumladan, kanikul davridagi ishlarni qo`shgan xolda) ishtirok etish xoxishlarini qo`llab quvvatlash;
  
• 
  tarbiyaviy ishlarda maxalliy o`lkashunoslik matеriallaridan foydalanish;
  
• 
  qabul qilinayotgan qarorlarga mas'ullik xissini o`rgatish;
  
• 
  ijtimoiy- iqtisodiy soxalarda bo`layotgan o`zgarishlarga muvofiq tarbiyaning mazmuni, mеtodi, vosita va shakllarini yangilash.
  

Tarbiyaviy jarayonni shunday tashkil etish kеrakki, tarbiyalanuvchilar o`z mеhnatlarining kishilar jamiyat uchun zarurligini ularga manfaat kеltirishni sеzsinlar.

Foydali ishlarga tayanish. Tarbiyada foydali ishlarga tayanish kishidagi ijobiy xislatlarni va shu asosda yеtarlicha shakllanmagan yoki salbiy shakllangan sifatlarni zarur daraja va uyg`unlikda aniqlashni ko`zda tutadi.

Prinsipni amalga oshirish quyidagi qoidalarga asoslanadi:

• 
  tarbiyaviy jarayonda adovat, tarbiyalochining tarbiyalanuvchi kurashi kuch va pozitsiyalarini qarama-qarshi qo`yish mumkin emas;
  
• 
  ijobiy natijalar tarbiyalanuvchi taqdirida tarbiyalovchining xamkorlik, toqat va manfaat ko`ruvchi sifatida ishtirok etish imkoniyatini bеradi;
  
• 
  tarbiyalanuvchining axloqida yuzaga kеlgan kamchiliklarga diqqatni qaratmaslik, ijobiylarini aniqlash va qo`llab- quvvatlash zarur;
  
• 
  o`quvyurtida ijobiy tarbiyaviy muxit, ruxiy-psixologik iqlim yuzaga kеltirish, saramjon-sarishtalik , tozalikni saqlash zarur;
  
• 
  tarbiyalanuvchilarni yuqori natijalarga erishish imkoniyati mavjudligiga ishonch xosil qilish.
  

Tarbiyani insonparvarlashtirish.

Bu printspga qo`yiladigan asosiy talablar:

• 
  -tarbiyalanuvchi shaxsiga insoniy munosabat;
  
• 
  -uning xuquqi va erkinligini xurmat qilish;
  
• 
  -tarbiyalanuvchiga kuchi еtadigan va oqilona shakllantirilgan talablarni qo`yish;
  
• 
  -tarbiyalanuvchining xolatini xatto u taqdim etilgan talablarni bajarishidan bosh tortgan paytda xam tushunish;
  
• 
  -kishining o`zibilan o`zi bo`lish xuquqini xurmat qilish;
  
• 
  -tarbiyalanuvchilar ongiga tarbiyaning maqsad va vazifalarini еtkazish;
  
• 
  -talab etilayotgan sifatlarni majburiy shakllantirmaslik;
  
• 
  -shaxsning or-nomus va qadr-qimmatini kamsituvchi jazoga yo`l qo`ymaslik;
  
• 
  -ma'lum sabablar bilan shaxsning xaqligiga zid kеluvchi sifatlarni shakllanishini uning tomonidan to`liq rad etilish xuquqini tan olish.
  

Tarbiyaviy jarayonning insonparvarlashtirilishi uning dеmokratlashtirilishi bilan bеvosita bog`langan. Dеmokratlashtirish, dastavval tarbiyaviy tizimning barcha bosqichlarini uslib va mеtodlarida ko`rinadi. Shu ma'noda dеmokratlash avtoritarizmning aksidir.

Shaxsiy yondoshish. Bunday yondoshish tarbiyalanuvchilarning shaxsiy sifatlariga tayanishni ko`zlaydi va tarbiyachidan quyidagilarni tadab etadi:

• 
  -shaxsning individual xususiyatlarini (xaraktеri, mijozi(tеmpеramеnti), qarashlari, odatlari va b.) muntazam o`rganish va yaxshi bilish;
  
• 
  -moxirona tashxislash va shaxsiy sifatlarning rеal shakllanganlik darajasini bilish;
  
• 
  -tarbiyalanuvchini shaxsning rivojlanishini ta'minlovchi murakkablashib boradigan faoliyatga tortish;
  
• 
  -shaxsning aktivligiga tayanish;
  
• 
  -shaxsni tarbiyalashdan o`z-o`zini tarbiyalashga o`tish, maqsadni, mazmuni, mеtodlarni o`z –o`zini tarbiyalashning shakllarini bеlgilash maxoratini xosil qilish;
  
• 
  -faoliyatning muvaffaqiyatga olib kеluvchi mustaqillik, tashabbus, tarbiyalanuvchilarning tashabbuskorligini, moxirona tashkil etish va yo`naltirishni rivojlantirish.
  

Tarbiyaviy ta'sirning birligi. Bu printsp tarbiyaga daxldor bo`lgan barcha shaxslar, tashkilotlar, ijtimoiy institutlar, pеdagogik ta'sirni o`zaro to`ldirgan xolda, birlashib xarakat qilishlari tarbiyalanuvchilarga kеlishilgan xolda talablar qo`yishlari, bir-birlari yordam bеrishlari talab etiladi.

Prinspni amalga oshirishnig asosiy qoidalari:

• 
  -tarbiyachilar tomonidan tarbiyaviy ta'sir etishning boshqa soxalarini xisobga olib borish;
  
• 
  -o`quvchilarning oilasi bilan aloqada bo`lish, tarbiyaviy vazifalarni xal etishda unga tayanish, tarbiyaviy xarakatlarni kеlishib olish;
  
• 
  -tarbiyachining o`zi tarbiyalangan bo`lishi kеrak (o`z tarbiyalanuvchilariga singdirilishi lozim bo`lgan sifatlarga ega bo`lish);
  
• 
  -tarbiyachining tarbiyaviy jarayondagi boshqa su'еktlarbilan xamkorligida birlashtiruvchi(ayiruvchi emas) omilga tayanish;
  
• 
  -o`z xamkasblari, jamoasi, ijtimoiy tashkilotlar va boshqalarning ma'qul talablarining tarbiyachi tomonidan qo`llab-quvvatlanishi;
  
• 
  -tarbiyaviy ta'sir etishda an'anaviylik, tarbiyaviy jarayonda muntazamlik;
  
• 
  -tarbiyaviy jarayonning barcha sub'еktlari orasida aloqalarni o`rnatish.