O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi urganch davlat universiteti kimyoviy texnologiyalar fakulteti

Nazariy qism
Tikuvchilik sanoatida ishlab chiqarishni tashkil etishning takomillashtirilgan eng zamonaviy turi oqim usulidir.
Oqim usuli deganda ishlab chiqarishning uzluksiz va bir meʼyorda davom ettirilishi, mehnat kurollarining beto‘xtov ishlab turishi, mehnat predmetlarining bir ish o‘rnidan ishlov berilgach ikkinchi ish o‘rniga beto‘xtov uzatilib turishi, ish operatsiyalarining texnologik izchillikda bajarilishi tushuniladi.
Texnologik jarayonini oqim usulida tashkil qilish bir qator afzalliklarga ega: jihozlarning beto‘xtov ishlab turishi, mehnat predmetlarining bir ish o‘rnidan ikkinchi ish o‘rniga beto‘xtov o‘tishi va xodimlarning beto‘xtov ishlashi taʼminlanadi, ixtisoslashtirilgan jihozlarni qo‘llash va ulardan foydalanish koeffitsiyentlarini oshirish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun shart-sharoitlar yaratiladi, maʼlum ish operatsiyalarini bajaruvchi xodimlarning bevosita, bir biriga bog‘liqligi ortadi, ish vaqtida o‘zboshimchalik bilan tanaffus qilish va ishga kech qolish xollariga yo‘l kuyilmaydi, mehnat intizomi mustaxkamlanadi va ishlab chiqarish madaniyati oshadi, mehnat unumdorligi o‘sadi va mahsulot sifati oshadi, ishlab chiqarish sikli qisqaradi, ishlab chiqarishning uzluksiz davom etishi asosiy fondlardan yaxshiroq foydalanish, aylanma mablaglariga bo‘lgan extiyojni va ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish imkonini beradi.
Texnologik jarayonlarni loyihalashda avval loyiha uchun qurilish joyini tanlash lozim. Qurilish joyi tanlanayotganda, shu joyda va yaqin atrofda yashovchi aholi soni, ularni ish bilan bandligi, loyihalanayotgan korxonani xomashyo, yoqilg‘i, elektr energiyasi, suv va issiqlik energiyasi, transport bilan ta’minlash hamda kanalizatsiya va ekologik holatni hisobga olish lozim. Ishchi kuchi. Trikotaj ishlab chiqarish korxonasini texnologik jarayonini loyihalash uchun qurilish joyini tanlashda ish bilan band bo‘lmagan yaroqli aholi soni aniqlanadi. Shu bilan birga ishchilar malakasi, darajasi va ularni tayyorlash masalasi o‘rga nilib, ishlash mahoratini oshirishga e’tibor qaratish lozim. Ishchi va xizmatichlar malakasi maxsus kasb-hunar kollejlarida, institutlarda, qo‘shma korxonalarda oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Malakali ishchi va xizmatchilarni ishlab chiqarishga jalb qilinishi, mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bilan birga sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydi. Elektr energiyasi va issiqlik energiyasi. Ma’lumki, hech bir zamonaviy korxona elektr energiyasiz faoliyat ko‘rsata olmaydi. Loyihadagi jarayon yoqilg‘i va elektr energiya bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Elektr energiya va yoqilg‘i ta’minotini qurilish joyiga yaqinligini hisobga olish lozim. Suv va kanalizatsiya masalasi. Yangi loyihalanayotgan kor- xonalarni tarkibi jihatidan korxona iste’moliga mos suv bilan ta’minlash lozim. Shuning uchun daryo, kanallar va anhor suvlari mavjudligi hisobga olinishi zarur. Shu bilan birga, oqova ka- nalizatsiya chiqindi suvlarini tozalash masalalarini hisobga olish shart. Transport, kommunikatsiya masalasi. Loyihalanayotgan korxonalarni qurishda iloji boricha, katta magistral yo‘l, katta ko‘cha va temir yo‘l yoqasiga qurilsa, korxonaga ishchi-xizmatchilarning qatnashi qulay bo‘ladi va shu bilan birga, korxona ish faoliyati davrida zarur xomashyo va tayyor mahsulotlarni ta- shishga qulaylik yaratiladi.
Texnologik jarayonlarni loyihalashda yoki uni qayta texnik jihozlashda quyidagi texnik-iqtisodiy yo'nalishlani nazarda tutish lozim:
1. Zamonaviy, yuqori unumdorlikka ega bo‘Igan ilm va ilg‘or tajri- balar asosida yaratilgan, yangi texnologiyani tatbiq etish hisobiga bar bir loyihada qabul qilingan uskunani serunum va yuqori samara- dorlikda ishlashini.
2. Texnologik jarayonlarni mahsulot sifatini pasaytirmagan holda takom illashtirib, qisqartirib borish.
3. Ishchilar m ehnatini ilg‘or tajribalar asosida ilmiy lashkil etish.
4. T o ‘qim a o ‘rilishlari, to ‘qim a qatlamlari, zichligi, arqoq iplari joyiashishi hisobiga to ‘qimadagi xomashyo tejamkorligiga erishish.
5. T o ‘qim a ishlab chiqarishda m e’yoriy om illam i o ‘rnatish, uzi- lishlarni kamaytirish hisobiga unum dorlikni, to ‘qim a sifatini oshirish evaziga to ‘qim a tannapcini pasaytirish.
6. Xomashyoni tejash, chiqindilam i kamaytirishga erishish, elektr qu w atin i va yordam chi m ateriallam i m e’yorida sarflash;
7. Korxonada q at’iy ish rejasini o ‘matish va unga rioya etish, uskunalaning profilaktik ta ’mirianishini nazorat ostida tutishga erishish.
8. To‘qimaning sifat ko‘rsatkichiga hamma jarayonlar bo‘yicha ta’sir etuvchi omillami tez aniqlab, o‘z vaqtida chorasini ko‘ra olishga erishish.
9. Barcha jarayonlar bo‘yicha qoi mehnatini mexanizatsiya va avtomatlashtirish. Kompyuter yordamida boshqarishga erishish.
10. Korxonada ekologiyani saqlash va mehnatm muhofazasini ta’minlash, harorat va nisbiy nam likni m e’yorida tutib turish.
Loyihalash uchun berilgan topshiriqlarda asosan shu narsani ko‘zda tutish lozim ki, qabul qilingan texnologik jarayonlar va uskunalar yuqori unum dorlikka ega b o ‘lishi, sifatli m ahsulot ishlab chiqarishni ta ’m inlay olishi, xom ashyoni tejamkorlik bilan sarflanishiga, amaldagi korxonalardan loyihadagi korxona texnik-iqtisodiy va boshqa ko‘rsatkichIari jihatidan birm uncha yuqori bolishi lozim.
Yakuniy malaka ishi quyidagi bolimlarni o ‘z ichiga oladi:
1. Kinsh.
2. Texnologikbo‘lim.
3. Maxsus bo‘lim.
4. Ekologiya bo‘limi.
5. Iqtisodiy bo‘Iim.
6. Umumiy xulosa va takliflar.
Keltirilgan bo‘limIar keyingi boblarda o ‘z aksini topgan. Bu bo‘lim- lar texnologik jarayonni loyihalashda bir-biriga uzviy bog'lab bajari- ladi. Loyihani bajaruvchi talaba um um m uhandislik, fundamental, mutaxassislik va ijtimoiy-siyosiy fanlardan to ‘Iiq foydalanishi hamda himoya qilishda shu bilimlami yuqori saviyada mustaqil ravishda ifo- dalay olishi k^rak. Jarayonlari ioyihalashdan maqsad va unga qo^yiladigan talablar. Loyihalashdan maqsad, institutda fundam ental, um um m uhan­ dislik, ijtim oiy-siyosiy fan lard an , nazariy va am afiy bilim lam i m ustaqil ravishda ijodiy um um lashtirilgan holda davlat komissiyasi oldida himoya qilish va kelajakda 0‘zbekiston taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shishdir. Yangi texnologiyalar jarayonini loyihalashda, birinchi navbatda, dunyo bozorida m ahsulotning xaridorgirligini, xalqning shu m ahsulotga b o ‘lgan eh tiy o jin i, ah o lin in g o 'sish darajasini hisobga olish zarurdir. Hozii^gi kunda Respublikamizda ko‘p m iqdorda paxta, pilla, ju n va hokazo yetishtirilishini va ishchi kuchi resurslari yetarli darajada b o 'lish i, ayniqsa, qishloq aholisini yangi ish joylari bilan ta ’m inlash asosiy vazifalardan biridir. Qishloq joylarda kichik-kichik korxonalarni tashkil qilish, chet ellar bilan hamkorlikda o ‘rtacha quvvatga ega bo‘lgan qo‘shm a korxonalar qurish hozirgi kunning dolzarb m asalalaridir.
Yangi jarayonni loyihalashtirishda, yangi texnika va texnologiya xalqimizni qay darajada intellektual boyligini oshirishini hisobga olish ham juda m uhimdir. Korxona q u w ati to ‘quvch\likda to 'qim a (m^) da yoki to ‘quv dasgohlari sonida beriladi. 20—30 ta to'quv dastgohiga ega bo‘lgan korxonalar kichik korxonalar hisoblanadi. Texnologik jarayonlam i loyihalashda avval loyiha uchun joy tanlash lozim. Joy tanlash shunday bo‘lishi lozimki, Respublika b o ‘yicha iloji boricha bir tekisda to ‘quv korxonalari jo y lashishi kerak. K orxonalarnijoylashtirishda xomashyo, yoqilg‘i, elektr energiyasi, ishchi resursi, SUV va issiqlik energiya, transport, kanalizasiya, qurilish materiallari va ekologiyani hisobga olish lozim. Ishchi kuchi.
Texnologik jarayonni loyihalash uchun qurilish joyini tanlashda ish bilan band bo‘lm agan yaroqli aholi soni aniqianadi. To'quvchilik korxonalarida 60-5-70% xotin-qizlar ishlaydi. Shu bilan birga ishchilar malakasi, darajasi va ulami tayyorlash masalasini sin- chiklab o'rganib, ishlash m ahoratini oshirishga asosiy e ’tiborni qara- tish lozim. Ularning maiakasi balandligi to ‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot sifati, texnika, texnologiya takomillashishiga katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Ishchilar malakasini yangi q o ‘shm a korxonalarda, chet ellarda za- monaviy kasb-hunar kollejlarida, institutlarda oshirish maqsadga muvofiqdir.
Suv va kanalizasiya masalasi. Yangi korxonalarni, aw alo, kerakli bo'Igan, tarkibi jihatdan korxona ishlatishga mos bo'lgan suv bilan ta ’minlash lozim. Shuning uchun anhor, daryo suvlari, kanallar mav- judligi hisobga olinishi zarur. Shu bilan bir qatorda, oqava kanalizatsiya chiqindi suvlarini tozalash masalalarini yoki chiqarish kanalizatsiyasi ekologiyaga mos keladigan darajada hisobga olinishi shart. Elektr energiyasi va issiqiik energiyasi. M a’lumki, hech bir za- m onaviy korxona elektr energiyasisiz faoliyat k o ‘rsata olmaydi. loyihadagi jarayon yoqilg‘i va elektr energiya bilan ta’minlangan bo'lishi kerak. Elektr energiya va yoqilg‘ining qurilish joyiga yaqinligini hisobga olish lozim. Bundan tashqari, bu manbalar bilan sherikli foydalanish hisobga olinsa, qurilish tez bitib, tannarxi arzonga tushadi. Transport, kommunikasiya masalasi. Loyihalanayotgan korxonalarni qurishda iloji boricha, katta magistral yo‘l, katta qulay ko‘cha temir y o ‘l yoqasiga m o 'ljallan sa, korxonaga ish ch ilarn in g q atn ash i, xom ashyoni, qurilish m ateriallarini, uskunalarini, tayyor m ahsulotni tashish va sotish korxonaning samarali ishlashiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi.
Qurilish va boshqa m ateriallarning yaqinda boMishligi, ulam i ta- shib kelishga transport vositalarining bo‘lishi texnologik jarayonlam i loyihalash uchun asos bo ‘ladi. Qurilishi lozim bo'lgan joydagi yerning relefi tekshirilishi ham qurilish materiallarini birm uncha tejashga olib keladi.
Texnologik jarayonning loyihalashda korxonani qurishdagi xara- ja tla r qancha kam aytirilsa, korxona shuncha tez so f darom adni oshirishga erishadi.

Texnologik jarayonlarni loyihalash quyidagi topshiriqlar asosida bajarilishi mumkin:

1. Ma’lum turdagi lo‘qimani ishlab chiqarish uchun korxona quw ati dastgohlar sonida berilgan bo'lib, shu to ‘qim ani ishlab chiqarish uchun texnologik jarayonlar loyihalanadi.
2. M a’lum turdagi gazlamani ishlab chiqarish uchun bir yilda chiqariladigan to ‘qim a m iqdori ko'rsatilgan bo‘ladi va shu to ‘qim a uchun texnologik jarayonlar loyihalanadi.
3. Ishlab turgan korxonaning yangi to ‘qim alar ishlab chiqarish uchun moMjallangan texnologik jarayon loyihalanadi.
4. Ishlab turgan korxonada eskirib qolgan dastgohlami yangi dastgohlar bilan jihozlash loyihalanadi.
Yuqoridagi ko‘rsatilgan topshiriqlarni bajarish uchun loyihada quyidagi masalalar yechiladi: Loyihaning kirish qismi. Loyihaning kirish qismida 0‘zbekistonda to‘qimachilik sanoati taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlarini aniqlagan holda loyihalanayotgan korxona iqtisodiy-texnikjihatdan asoslanadi. Loyihada chet el texnologiyasi va zamonaviy uskunalarni qabul qilish qayd etiladi. Kirishda, shuningdek, ishlab chiqariladigan mahsulotni dunyo bozorida xaridoigir bolishini ta'minlovchi omillarini qayd etish zarur.
Har bir artikul to‘qima uchun unga xos texnologik jarayon quyidagilarni hisobga olgan holda tanlanishi kerak:
— Loyihada qabul qihngan to ‘qim a tavsifi.
— Xom ashyo tavsifi.
— To‘quv korxonasiga keltiriladigan xom ashyo o‘ramasi, uning tuzilishi va o‘lchamlari.
— To‘quv dastgohining turi, ayniqsa, undagi arqoq tashlash usuli.
— Tanda va arqoq iplariga qo‘shim cha ishlovlar berish (bo‘yash, oqartirish, termik ishlovlar berish va boshqalar).
Loyihada qabul qilingan texnologik jarayon zanjiri (to‘quv korxonasidagi o'timlar) quyidagi talablarga javob berishi lozim:
— Dunyo to'quvchilik texnologiyasi yutuqlarini hisobga olgan holda ishlab chiqarishda yuqori mehnat va uskuna unum dorligini ta’minlash,
— Xalqaro bozorda xaridorgir mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash bilan birga, loyihada qabul qilingan texnologik jarayonlarda o‘timlar soni iloji boricha kam bo'lishi, xom ashyoga ishlov berishda kam mehnat sarf qilishni ta’minlash zarur.
— Ishlab chiqarishda iloji boricha chiqindilar miqdori kam bo‘lishi, uskunalarni boshqarish esa qulay bo‘lishi kerak.
Keyingi yillarda O‘zbekistonga keltirilgan xorijiy texnologiyalar. ju m lad a n , Buxorodagi Riter yigiruv avtomatik tizim , To'ytepadagi KAABUL, TEKSTAYL qo‘shma korxonasi, Farg‘ona viloyati Toshloq hududidagi DEU TEKSTAYL korxonalarining tajribalarini hisobga olish tavsiya etiladi, chunki bu korxonalarda o‘rnatilgan yigiruv-qayta o‘rash avtom atik tizimi sifatli mahsulot ishlab chiqarish talabiga to‘liq javob beraoladi. Bu tizimda halqali yigiruv m ashinasida (mingdan ortiq urchuq o‘rnatilgan) to‘la o‘ralgan naychalar avtom atik alishib, maxsus transportlar orqali shu yigiruv mashinasiga biriktirilgan qayta o‘rash avtomatiga keltiriladi. Qayta o‘rash avtom atida bo‘shagan naychalar (patronlar) o‘rniga ip o‘ralgan to‘la naychani o‘rnatish, naychadagi uzilgan iplarni ulash , to‘lgan bobinalarning bo'sh patronlarini almashtirish avtomatik ravishda bajariladi. Umuman , ishlab chiqariladigan to‘qima sifatini yaxshilash, to'quvchilikda uzuqlar sonini kam aytirish maqsadida qaysi yigiruv mashinadan ip kelishidan qat’iy nazar, ularni qayta o‘rash tavsiyaetiladi. Xorijiy texnologiya tajribalariga ko‘ra, qayta o'ralgan bobinadagi iplarni qo‘shimcha namlash tavsiya etiladi.
Halqali yigiruv mashinalaridan o‘rama tuftak shaklida olinadi. Shunday o'ramaning to‘g‘ri tandalash romiga yoki arqoq ipi sifatida to‘quv dastgohiga o‘rnatib bo'lmaydi, sababi, tuftakdagi o‘ramaning uzunligi qisqa bo‘lib, sifati pastdir. Shuning uchun bu o‘ramalar qayta o‘ralib, iplarning uzuq joylari ulanib , har xil chiqindilardan tozalanib, uzunligi orttirilib, katta konussimon bobinalarga qayta o‘raladi va to‘quv sexiga keltiriladi. A gar to ‘quv sexining o ‘ziga ham yigiruv sexidan iplar tuftak shaklidagi o ‘ram adan keltirilgan b o ‘lsa, bunday holatda ham bular qayta o ‘raladi. Q ayta o ‘ralgan iplar yuqoridagi keltirilgan texnologiya b o ‘yicha jaray o n lard a ishlov berilib to ‘qim a hosil qilinadi. Tabiiy ipakdan tayyorlangan iplar to ‘quv sexi om boriga xom ipak ipida kalava shaklda keltirilsa, ulardagi seritsin m oddasi yordam ida bir- biriga yopishgan joylarini ajratish u c h u n ishlov beriladi so ‘ngra ipak iplarini qayta o 'rovchi m ashinalarida g‘altaklarga qayta o ‘raladi. T anda ipini tayyoriashda, asosan, piltalab tan d alan ad i va m a’lum uzunlikdan so‘ngpiltadagi iplam i to q v a ju ft qism larga b o ‘lib, o ‘rtasiga