O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

O’zbek tili o’qitishda grammatikaning ahamiyati va o’rni

O’quvchilarga grammatikadan bilim berish didaktik prinsiplar asosida bo’ladi. Bulardan biri oddiy (elementarlik) prinsipidir. Ma’lumki grammatik shakl va kategoriyalarning lingvistik tahliliga doir o’nlab yirik asarlar maydonga kelad. Fanlar Akademiyasining muhbir a’zosi professor A.N. Kononovning o’zbek tili grammatikasiga oid, professorA.Ђulomovning morfologiya va sintaksisga oid, O’zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir azosi, professor G.Abduraxmonov, Pedagogika fanlar akademiyasining muxbir azosi, professor M.Asqarovlarning qo’shma gap sintaksislariga yeki gap bo’laklari, ajratilgan bo’laklar yeki uyushiq bo’laklar haqidagi asarlari o’zbek tilshunosligining juda katta yutuqlari sanaladi.

Dastur va darslikka o’zbek tilshunosligi berayetgan ilmiy xulosalardan maktab uchun mos, o’quvchilar «hazm qila oladigan» qoydalar, asoslar kiritiladi va o’qitiladi, lekin bu yerda eng muhimi, ayniqsa, o’quvchilar e’tiborga havola etiladigan qoyda va misollar chuqur ilmiy bo’lishi, fanda tasdiqlangan, to’g’ri xulosa bo’lishi (oz bo’lsa ham soz narsa o’qitilishi) lozim. Ilmiy va maktab grammatikasi orasidagi uzviy bog’lanish va ularning uo’ziga xos xusisiyatlari mana shu o’rinda namayon bo’ladi.

Grammatika hamma va har qanday bilimga o’tadigan bir ostonadir. Shuning uchun bu fanning chuqur egallanishi ta’minlash kerak. Ba’zi maktablarda yuz berayotgan bir yoqlamalikka (ko’proq yodlatishga) chek qo’yish lozim. Љuruq yodlash, grammatika bilan uyqu orasida yaqinlik hosil qiladi va o’quvchi uchun ham, o’qituvchi uchun ham og’ir va bema’ni mudrash kasalligini yuzaga keltiradi.

Grammatika, hatto insonni o’zini o’ziga tanitishdek qobiliyatga tarbiyalashda juda muhim o’rin tutadi.

Har qanday malaka va ustalik uchun «grammatika rahbar bo’lgan» mashqlar zarur. Ta’lim jarayonida grammatika o’qitishning mana shu amaliy tomoniga qanchalik ko’p e’tibor berilsa, o’quvchilar ona tilini shunchalik qiziqib o’qidigan bo’ladilar.

Demak maktabda grammatika, asosan, amaliyot nuqtai nazaridan o’rganiladi. Grammatik bilimlar o’quvchining nutqini o’stirishi, savodxonligini oshirishga qaratiladi. Dasturda bog’lanishli nutq ustida ishlash, u yoki bu formaning yozilishi, tinish belgilarining qo’llanishi bo’yicha maxsus soatlarning ajratilishini ham shu bilanizohlash mumkin.

Punktuasiya haqida ham shuni aytish kerak. Masalan, ega bilan ot kesim orasida tire ishlatilishi, uyushiq bo’lakli gaplarda vergul va tire ishlatilishiga oid mavzular hatto 2-3 soat vaqt talab qiladi. O’rganilgan qoydalarni amaliy mashqlar vositasida mustahkamlash uchun maxsus soatlar ajratiladi.

Ilmiy grammatika va maktab grammatikasi orasida prinsipial farq yo’q,albatta. Til fakti har qanday sharoitda ilmiy asoslanishi kerak. Maktab ona tili o’qituvchisining vazifasi, ona tili o’qitishning ilmiylik va elementarlik prinsipiga ko’ra, hatto atama (termin) va qoidalarda ham bir hillikni ta’minlashdir.

Grammatika o’qitishning muvaffaqiyati ko’p faktorlarga bog’liq. O’quvchining lug’at boyligi keng bo’lsa, unga grammatik bilim berish ham oson bo’ladi. O’quvchi grammatik umumlashmalarga va tegishli amaliy malakalrga ega bo’lish uchun, avvalo, so’zning ma’nosini tushungan bo’lishi, ikkinchidan, unda so’z boyligi yetarli bo’lishi shart. So’z ma’nolarini puxta bilmagan o’quvchi boshqa narsalarni tushinishda ham qiynaladi. Lug’at o’quvchining umummadaniyatida ham muhim o’rin tutadi: fikr ravshanligi ham, nutqiy joziba ham so’z boyligiga bog’liq. So’zga boy o’quvchining orfografik va punktuasion malakasi mustahkam bo’ladi. Shunga ko’ra,grammatik o’qitish jarayonida ham lug’at ishiga alohida o’rin beriladi: har kuni o’quvchi ma’lum miqdordagi so’zni o’rganishi, bu zo’zni faol lug’atga aylantirish uchun uni qatnashtirib gap tuzishi, lug’at daftariga har bir darsda eshitgan yangi so’zlarini yozib borishi lozim.

Mashq vaqtida o’quvchilar o’zlariga notanish bo’lgan so’zlarni bilib va tushinib olishlari shart. Hatto sintaksis va punktuasiya darslarida ham shunday topshiriqlar bajarilishi kerakki, bunda o’quvchi grammatik va stilistik maqsad-vazifani birga qo’sha ola borsin. Masalan, o’tilganlarni mustahkamlash vaqtida shunday ko’rinishdagi kartochkalardan (tarqatma materiallardan) foydalanish mumkin: