O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

Mavzu bo’yicha tayanch iboralar:grammatik tushuncha, o’zlashtirish ustida ishlash, o’quvchilar tushunchasi o’zlashtirilgan, metodik shart, grammatik, so’z yasalishi, grammatik mashqlar, so’zni va gapni tahlil qilish, turlari va tilni o’rganish jarayoni.

Maktablardaonatiliurgatishningmazmunijamiyatrivojlanishiningxozirgiboskichidadavlatimizningmaktaboldigaquyganvazifasigamoslangan. Buvazifalarqo’pqirralibo’lib, ularpibajarisho’quvchilaronginio’stirishga, ulargag’yaviy-siyosiy, axloqiy, estetik, mehnattarbiyasiniberishgayo’naltirilgan.Onatilinio’rgatishnatijasidao’quvchilardauzfikrinigrammatikto’g’ri, uslubiyaniq, mazmunli, ohanggarioyaqilibpfodalayolishvauniimloviyto’g’riyozaolishkunikmalarishakllantiriladi. Buvazifao’quvpredmetisifatidao’zbektiliningo’zigaxosxususiyatibulib, o’quvchinishaxssifatidashakllantirishgayunaltirilganumumta’limvazifalaribilanbog’lik, holdaamalggaoshiriladi.

Onatilikursidaberiladiganbilimlarmazmuninio’zbektiliningtovushtuzilishivayozmanutqdatovushlarniifodalashusullarihaqidagi (fonetikvagrafik); suzlarningo’zgarishigapdaso’larningbog’lanishihaqidagi (grammatik, ya’nimorfologikvasintaktik); suzningmorfemiktarkibiivasuzyasalishusullarihaqidagi (so’zyasalishigadoir); suzlarningleksik-semantikguruhihaqidagi (leksikologik); o’zbektilito’g’riyozuvtamoyillarivatinishbelgilarningishlatilishihaqidagi (orfografikvapunktuastion) bilimlartashkiletadi. Bubilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, suzyasalishigaoidtushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuastionqoidalardanamoyonbo’ladi. Bundantashqari, o’zbektilikursi((fnetik, gra­fik, morfologik, sintaktikvaboshqakunikmavamalakalarnihamo’zichigaoladi.

Tilnio’rganishjarayonidao’quvchilardaboshqako’pginao’quvpredmetlariuchunumumiybo’lganko’nikmalar (predmetlararoko’nkmalar)nihosilqilishustidahamisholibboriladi. Pedagogikadabundaypredmetlararoko’nikmalargaanaliz, sintez, abstraktlashtirish (tilhodisalarinifikrantasavvuretish), umumlashtirish, guruhlash, tanqqoslashkabilarkiradi. Kursatilganko’nikmalarnio’quvchilardashakllantirishustidamaqsadgamuvofiq, ishlashularninguquvfaoliyatinifaollashtirishga, bilimlarinimuvaffaqiyatliegallashlarigaimkoniyatyaratadi. Onatilikursidanhosilqilinadiganmaxsusko’nik­malarbilanpredmetlararoko’nikmalar, bir-biridanajratilmaganholda, o’quv-tarbiyaviyjarayondashakilantiriladi.

Beriladiganbilimvao’quvchilardahosilqilinadiganmaxsusko’nikmalarmaktabdasturlaridaqaydetilgan. (Bularhaqidaqo’llanmaningkeyingibo’limlaridamukammalto’xtalamiz.)

Boshlang’ichsinflardao’rganishuchuntilniongliegallashgavao’quvchilardagrafikvaorfografikmalakalarnishakllantirishgazaminhisoblanganbilimlartanlangan. Fonetikavagrafikasohasidao’quvchilarso’zningtovushtarkibini, unlivaundoshtovushlarningo’zigaxosxususiyatlarini, so’zdatovushningma’nonifarqlashdagiahamiyatinito’g’ritushunishgaimkonberadiganbilimlarnio’zlashtiradilar, shuningdek, ulargaso’zningtovushvagra­fikshaklio’rtasidaginisbat (bog’lanish) nionglianiqlash, so’znito’g’riyozishimkoniyatiyaratiladi. Morfologiyasohasidanhamso’znionglio’zlashtirish, unito’g’riishlatishuchunkattaamaliyahamiyatgaegabo’lganbilimlartanlangan. Boshlang’ichsinfo’quvchilari I sinfdanboshlabso’zturkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l)niharxilsaviyadao’rganadilar.

Sintaksisdandasturganutq. biriligisifatidagaphaqidagi, gapdasuzlarningbog’lanishiboshvaikkinchidarajalibo’laklarhaqidagibilimlarkiritilgan . So’zningmorfemiktarkibiyuzasidanharbirmorfemaningmuhimbelgilarini, ularningahamiyativaso’zdabir-birigata’siriniboshlang’ichsinfo’quvchilaritushunadiganvaso’zlarnito’g’riyozishdafoydalanishlariuchunzarurbo’lganhajmdama’lumotberilgan. Dasturda «Leksika» bo’limialohidaberilmagan, ammoo’qvchilarso’zlarningleksik-semantikguruhlari (sinonimlar, antonimlar) haqida, ularningleksikma’nolarihaqidaso’zturkumlarivaso’ztarkibinio’rganishjarayonidama’lumotoladilar.

Boshlang’ichsinflaronatilikursi 1-4-sinflardatil-ninghammatomonlario’zarobog’liqxoldaurganilishixisobgaolinibtuzilgan, harbirsinfdafonetika, leksika, grammatikavaso’zyasalishihaqida- elementarbilimberiladi. Kursningbundayqurilishitilningbarchatomonlarinibir-birigao’zarota’siretkadiganbirbutunhodisasifatidao’rganishnitaqozoetadi. Tilnio’rganishgabundayyondashishta’limjaryoninio’quvchilarnutqinio’stirishvazifasinihaletishgayo’naltirishimkoniniberadi.

Dasturning «Grammatika, imlovanutqo’stirish» bo’limiharbirsinfdato’rtqismnio’zichigaoladi: «Tovushlarvaharflar» So’z» «Gap», «Bog’lanishlinutk,». Asosiymavzularbosqichliizchilliktamoyiligaasoslanib, harto’rtsinfdao’rganiladi. Harbirsinfdayetakchimavzularajratiladi. 1- sinfdafonetikavagrafikagaoidmavzularnio’urganishgakattao’rinberiladi, chunkio’kuvchilaruqishvayozishjarayoniniegallaydilar. 3- sinfdaso’zningmorfemiktarkibivagapnio’rganish¹muhimhisoblanadi. Suzyasalishigadoirbilimlarasosidao’quvchilardaso’zningleksikma’nosiga, undannutqafoydalanishgaonglimunosabato’sadi. 4-sinfdaso’zturkumlarinio’rganishbirinchio’ringaqo’yiladi. (morfologikbilimchuqurlashtiriladi, otlarningegalikvakelishikqo’shimchalarini, fe’llarningtuslovchiqo’shimchalarinito’g’riyozishmalakalarishakllantiriladi).

Bog’glanishlinutqustidato’rtyildavomidagrammatikvnaorfografikmateriallarnio’rganishbilanbog’liqholdarejaasosidaisholibboriladi. Onatilidarslaridatilhodisalarima’nosi, qurilishi, vazifasitomonidano’rganiladi.