O`zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi Navoiy Davlat pedagogika instituti San`atshunoslik fakulteti

E S H I T I L D I :
Kafedra mudiri: t.f.n.A.Abdullayev so`zga chiqib, kafedra a`zolarining qalamtasvir rangtasvir va tasviriy san`at o`qitish metodikasi hamda muhandislik grafikasini o`qitish metodikasi fani bo`yicha tayyorlagan kurs ishi haqida to`xtalib, ishning to`liq talab asosida tayyorlanganligini, kurs ishining xulosasi, zaruriy hujjatlari rasmiylashtirilganligini ta`kidlab o`tdi. Shundan so`ng talaba: _____________________________________O`z mavzusi bo`yicha uning dolzarbligi, maqsadi, vazifalari, olib borilgan uslubiy ishlarning natijalari haqida o`zining xulosa va tavsiyalarini bayon etdi.
Kurs ishining mavzusi yuzasidan berilgan savollarga to`liq javob qaytardi.


MAJLIS QAROR QILDI:

1. 
   Talaba: __________________________________________________ ning _____________________________________________________________ mavzusidagi kurs ishi tugallangan ish deb hisoblansin.
   

2. 
   Kurs ish himoyaga tavsiya etilsin.
   

Kafedra mudiri: t.f.n.A.Abdullayev
Son belgili proyeksiyada to‘g`ri chiziqning izini aniqlash.To‘g`ri chiziqning qo‘ymasi, intervali va qiyaligi. Ikki to‘g`ri chiziqning o‘zaro vaziyatlari.


Reja:
Kirish.
Asosiy qisim.
I.BOB. Son belgili proyeksiyada to‘g`ri chiziqning izini aniqlash
1.1.Nuqta va to‘g‘ri chiziqning proyeksiyalari.
2.2.To`g`ri chiziq bilan tekislikning kesishishi.
II.BOB. To‘g`ri chiziqning qo‘ymasi, intervali va qiyaligi.
2.1. To‘g‘ri chiziqning intervali, qiyaligi va promillesi.
2.2. To‘g‘ri chiziq qiyaligi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma`naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz<sup>1</sup>”.
O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta’lim to`g`risida” gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga, kasb–hunar ko`nik- malariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona еchimlarini topish mahoratiga ega bo`lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini shakllantirish, shuningdеk, har tomonlama barkamol, ta’lim va kasb–hunar dasturlarini ongli ravishda mukammal o`zlashtirgan, mas’uliyatli fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pеdagogik g`oyani ilgari suradi.
Istiqlol tufayli o`zining mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan jamiyatimiz kun sayin dеmokratlashib, davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari tobora ko`proq mantiqiy mushohada qilish tamoyillariga asoslanmoqda. Ta’lim tizimi oldidagi davlat buyurtmasi O`zbеkiston Rеspublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning asosiy g`oyalarida o`z aksini topgan.
Jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida barkamol insonni tarbiyalash eng asosiy, kеchiktirib bo`lmaydigan muhim vazifalardan biridir. Prеzidеntimiz Islom Karimov ta’kidlaganidеk: “Sog`lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydе- vorini, faravon hayot asosini qurish dеganidir”. Shu jihatdan olganda, mam- lakatimizda sog`lom avlod dasturi harakatining kеng tus olgani, “Kadrlar tayyor- lash milliy dasturi” asosida ta’lim–tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug`vor vazifani amalga oshirish yo`lidagi muhim qadamdir.
O`zbеkiston Rеspublikasi mustaqil Davlat suvеrеnligini qo`lga kiritgan birin- chi kunlaridanoq, uzluksiz ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan, kеng islohotlar mil- liy ta’lim–tarbiya tizimini takomillashtirishga, zamon talablari bilan uyg`unlash- tirilgan, jahon andozalari darajasiga mos “milliy modеlni” hayotga tadbiq qilishga qaratildi.
Jamiyatimizdagi fuqarolar tafakkurini yangilash, milliy o`zlikni anglash, milliy va umumbashariy qadriyatlarni o`zlashtirish orqali, o`quvchilarning istе’dodlari, qobiliyatlarini tadqiq etish, estеtik tafakkurini shakllantirish va rivojlantirish davlat umummilliy siyosati darajasidagi masalalardan biri sifatida bеlgilab bеrilishi yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish uchun ta’lim–tarbiyaning barcha sohalarida, ularning omillari va vositalarini ishga solishni taqozo etmoqda.
O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimov shaxsning ma’naviy sifatlariga, ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e’tibor bеrib: “Biron–bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o`z istiqbolini tasavvur eta olmaydi” – dеb alohida ta’kidlaydi.
Hozirgi zamon chizmalarini chizmachilik qoidalarini bilgan va chizmalarni bajarishda qabul qilgan shrtliklardan xabardor bo`lgan kishilargina to`la tushinish- lari mumkin. Jaxonda ishlab chiqariladigan barcha sanoat mahsulotlari, shuningdek O`zbekiston poytaxtida ya`ni Toshkentdagi aviasozlik zavodida ishlab chiqari- layotgan IL-86 rusumli samaliyotlar, Toshkent traktor zavodidan chiqayotgan pax- ta terish mashinalari, Asakadagi avtomabil zavodidan chiqarilayotgan Damas, Nexsiya, Matiz, va boshqa rusumli hozirgi zamon avtomobillari faqat chizma- lar asosida yaratiladi.

I.BOB. Son belgili proyeksiyada to‘g`ri chiziqning izini aniqlash

1.1.Nuqta va to‘g‘ri chiziqning proyeksiyalari

Son belgili proyeksiyalar asosan gorizontal o‘lchamlari vertikal o‘lchamlariga nisbatan katta farqli bo‘lgan yer sirtidagi inshoatlar (to‘g‘onlar, katlovonlar, aerodromlar, gidrouzellar va xakozolar)ni loyihalash va tasvirlashda keng qo‘llaniladi. Yer sirtidagi tabiiy tepaliklar, chuqurliklarning releflarini (ya’ni kartografiya va geodeziya) tasvirlashda asosiy proyeksiyalash usuli sifatida foydalaniladi.

Son belgili proyeksiyalarda narsalarning faqat gorizontal proyeksiyalari berilib, frontal proyeksiyasi o‘rniga ob’yekt nuqtalarining gorizontal tekislikdan uzoqliklari son bilan beriladi. Bu gorizontal tekislik nol belgili (H₀) gorizontal proyeksiyalar tekisligi deb qabul qilinadi.

S on belgili proyeksiyalarda o‘lchov birligi qilib odatda metr (m) qabul qilinadi. 1-rasmda H₀ – proyeksiyalar tekisligidan h_A masofada joylashgan A nuqtaning A₀, proyeksiyalar tekisligini kesib o‘tuvchi og‘ma BD (B₀D₀) kesma va proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar bo‘lgan a to‘g‘ri chiziqning a₀ proyeksiyalari berilgan.

1-rasm

Proyeksiyalar tekisligidan yuqorida joylashgan nuqtalarning belgilari musbat (Q) ishorali va tekislikdan pastda joylashgan nuqtalar esa manfiy (-) ishorali deb olinadi. 1-rasmdan ko‘rinib turibdiki A nuqta H₀ tekislikdan h_A birlik
yuqorida, B nuqta h_B birlik yuqorida va D nuqta esa H_o tekislikdan h_D birlik pastda joylashgan. Bu BD kesmaning H₀ teksilik bilan kesishgan nuqtasi C esa nol belgili nuqta bo‘lib uning proyeksiyasi C₀ o‘zi bilan ustma-ust tushadi.

2-rasmda yuqoridagi nuqtalarning son belgili proyeksiyalari tasvirlangan bo‘lib, unda nuqtalarning proyeksiyalariga son belgilari mos ravishdagi indekslar bilan yoziladi. Masalan: A_hA bu A nuqtaning H₀ tekislikdan h_A masofada joylashganini bildiradi. 3-rasmda nuqtalarning aniq belgilari bilan ortogonal proyeksiyalari tasvirlangan. Nuqtalarning berilgan son belgili proyeksiyalariga asosan ularning fazodagi vaziyatlarini aniqlashda, pozitsion va metrik masalalar yechishda bir xil masshtabdan foydalanish uchun Chizmada chiziqli masshtab beriladi.

3-rasm

To‘g‘ri chiziq o‘zinng ikki nuqtasining son belgili proyeksiyalari bilan beriladi.Fazodagi biror to‘g‘ri chiziqning H₀ proyeksiyalar tekisligiga nisbatan xolatlari 4-rasmda keltirilgan. Bunda a to`g`ri chiziq H₀ ga nisbatan umumiy vaziyatda, Chunki unga tegishli bo`lgan A<sub>2</sub> va B<sub>8</sub> nuqtalarning son belgilari bir-biridan farqlidir, b to`g`ri chiziq esa H<sub>0</sub> tekislikka parallel joylashganligi undagi C<sub>4</sub> va D<sub>4</sub> nuqtalarning son belgilari bir xil ekanligidan ko`rinib turibdi. Agar to`g`ri chiziq H₀ ga perpendikulyar bo`lsa, Chizmada c to`gri chiziq, uning proyeksiyasi F₅ va K₂₀ bir nuqtaga tushadi.

4-rasm

To`g`ri chiziqning H₀ tekislikdagi proyeksiyasi uning qo`ymasi deyiladi. 1-rasmdagi DB kesmaning H<sub>0</sub> tekislikdagi D<sub>o</sub>B<sub>o</sub> proyeksiyasi uning qo`ymasidir. To`g`ri chiziqning H₀ tekislikka nisbatan qiyaligi (i) BB₀ ning C_oB_o ga nisbatiga, ya’ni iqBB₀qC_oB ga tengdir, boshqacha aytganda to`g`ri chiziq kesmasi uchlari ayirmasining uning qo‘ymasiga nisbati to‘g‘ri chiziqning qiyaligi deyiladi. Demak, to‘g‘ri chiziq o‘zining bitta nuqtasi (A₅) va qiyaligi (iq1:3) bilan ham berilishi mumkin ekan (5-rasm).

5-rasm 6-rasm

To‘g‘ri chiziqning bir birlik ko‘tarilishidagi kesmasining qo‘ymasi uning intervali deyiladi va l harfi bilan belgilanadi (6-rasm), bundan iq1ql.

Demak, kesma intervali uning qiyaligi bilan teskari proportsional ekan, ya’ni lq1qi. Pozitsion masalalarni yechishda ko‘pincha to‘g‘ri chiziq kesmasini interpolyatsiyalashga to‘g‘ri keladi. To‘g‘ri chiziq ustidagi butun son belgili nuqtalarning proyeksiyalarini topish uni interpolyatsiyalash deyiladi. To`g`ri chiziqni interpolyatsiyalash kesmani proportsional bo‘laklariga bo‘lish qonuniyatiga asoslanadi. Masalan: A_2,5 va B₇ nuqtalarining proyeksiyalari bilan berilgan biror a to‘g‘ri chiziqda C₄ nuqtaning proyeksiyasini aniqlashni ko‘raylik (7-rasm). AB to‘g‘ri chiziqning A_2,5 B₇ qo‘ymasi orqali vertikal tekislik o‘tkazamiz. Bu tekislikning xx o‘q atrofida aylantirib H₀ tekislik bilan jipslashtiramiz, u holda AB kesmani proyeksiyalovchi AA_2,5 va BB₇ nurlar xx o‘qqa perpendikulyar bo‘ladi. A_2,5 va B₇ nuqtalar orqali berilgan chiziqli masshtab birligida kesmalar qo‘yib A va B nuqtalar aniqlanadi, bu kesma AB to‘g‘ri chiziq kesmasining haqiqiy kattaligi bo‘ladi. B₇ nuqtadan chiqarilgan tik chiziqqa to‘rt belgini aniqlab A_2,5 B₇ ga parallel (4C) o‘tkazib C nuqtani aniqlaymiz. Bu izlangan nuqta bo‘ladi.

7-rasm

1.