O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

Deviant xarakterlarning asosiy sabablari  
 
Bolalar,  o`smirlar  va  umuman  ba'zi  jamiyat  a'zolarining  jamiyat  tan  olgan 
me'yorlarga  zid  keluvchi  hatti-harakatlarni  namoyon  etishi-bu  birdaniga,  o`z-o`zidan 
bo`ladigan  qodisa  emas.  Ya'ni  o`sha  insonlarning  shunday  yo`l  tutishiga  nimadir  sabab 
bo`ladi.  Ya'ni  har  bir  fazilat  o`z  tarixiga  ega.  Insonning  rivojlanishi  bir-biri  bilan  uzviy 

---

 
210 
bog`liq  bo`lgan  turli  xil  faktorlarga  bog`liq:  irsiy,  muhit,  tarbiya,  insonning  shaxsiy 
amaliy faoliyati va h.k. 
 
Voyaga  yetmagan  yoshlar  orasida  deviant  harakatlarni  vujudga  kltiruvchi  qator 
faktorlar mavjud. Jumladan: 
 
1.Biologik 
faktorlar, 
ya'ni 
bolalarning 
ijtimoiy 
hayotga 
moslashuvini 
murakkablashtiruvchi nohush fiziologik va anatomik holatlar. Ularga: 
▪ 
genetik (tuqma aqli zayflar, ko`rlar, karlar va h.k.), 
▪ 
psixofiziologik  (ya'ni  inson  organizmiga  salbiy  ta'sir  ko`rsatuvchi,  somatik 
xarakatlarni,  allergiyalar  va  toksik  kasalliklarni  vujudga  keltiruvchi  turli  xil  ziddiyatlar, 
kimyoviy moddalar, energiyalar va h.k.), 
▪ 
fiziologik  (atrofdagilarda  noqush  kayfiyat  uyqotuvchi  tashqi  qiyofa,  tilning 
duduqligi va h.k.) 
2.Psixologik  faktorlar,  ya'ni  insondagi  psixopotologik  yoki  aktsentuant  (haddan 
tashqari)  holatlar.  Bu  faktorlar  asab  kasalliklari  (psixopatiya,  nevrasteniya  kabi 
kasalliklardir) 
3.Ijtimoiy-pedagogik  faktorlar,  ya'ni  bolalik  davridan  boshlab  maktab,  oila  va 
jamoatchilik tarbiyasidagi nuhsonlar. 
4.Ijtimoiy-iqtisodiy  faktorlar,  ya'ni  bu  jamiyatdagi  ijtimoiy  tengsizlikdir: 
jamiyatning  boylar  va  kambag`allar  deb  ajratilishi,  xalqning  ma'lum  qismining 
qashshoqlanib qolishi, oylik maoshining kamligi, ishsizlik, inflyatsiya va h.k. 
5.Ma'naviy-aqloqiy 
faktorlar. 
Ularga 
birinchidan,jamiyatdagi 
ma'naviy 
qadriyatlarning qadrsizlanishi, insonlarning ma'naviy  qashshoqlanishi kirsa, ikkinchidan, 
muayyan  jamiyatning  undagi  ro`y  berayotgan  deviant  harakatlarga  befarqlik,  loqaydlik 
kiradi. 
Maktab 
o’qo’vchisining 
dezadaptatsiyasi 
o’z 
rivojlanishida 
quyidagi 
bosqichlardan o’tadi: 
-o’quv dekompensatsiyasi-bola bir yoki bir nechta fanlarni o’zlashtirishida qayinchiliklra 
paydo bo’lishi bilan xarakterlanadigan holat; 
-maktab  dezadaptatsiyasi  –o’qish  jarayonidagi  qiyinchiliklar  bilan  bir  qatorda 
o’qituvchilar,  sinfdoshlar  bilan  nizolashishda  namoyon  bo’ladigan,  xulq-atvor  buzilishi 
bilan xarakterlanadigan bola holati; 
-ijtimoiy  dezadaptatsiya-bu  holatda  o’qishga,  maktab  jamoasiga  qiziqish  batamom 
so’nadi, giyohvandlik, spirtli ichimliklarga qiziqish kuchayadi; 
-bo’sh vaqtni o’tkazish muhitining kriminallashuvi. 
 
Bolaning  psixo  ijtimoiy  rivojidagi  me’yordan  chiqishning  yana  bir  muhim  omili 
noxush  oila  hisoblanadi.  Voyaga  yetmagan  bolalarda  g’ayriijtimoiy  xulq-atvorni 
shakllanishiga olib keladigan oilaviy munosabatlar turlarini ajratib ko’rsatish ham muhim 
ahamiyatga ega. Ular: 
-o’zida  bir  tomondan  bola  xohishlariga  erk  berish,  boshqa  tomondan  esa  bolani  nizoli 
vaziyatlarga  undashni  yoki  oilada  ikki  axloq-oila  uchun  yurish-turish  qoidalari,  jamiyat 
uchun umuman boshqa qoidalarni mujassam etgan tariyaviy munosabatlar turi; 
-to’liqsiz  oilada,  bolalar  va  ota-onalarning  uzoq  muddat  ayri  yashashlari  sharoitida 
tarbiyaviy ta’sirlarning beqaror turi; 
-spirtli  ichmliklar,  giyohvand  moddalar  iste’moli,  g’ayriaxloqiy  hayot  tarzi,  ota-
onalarning jinoiy xulq-atvori bilan bog’liq a ijtimoiy munosabatlar turi. 
 
SHavqatsiz  muomula  (haqorat)  deb  bolaga  g’amxo’rlik  qiluvchi  yoki  unga 
vasiylik qiluvchilar tomonidan unga zarar keltiruvchi harakatlarga aytiladi.  

---

 
211 
 
Bolaning  ruhiy-ijtimoiy  rivojlanishiga  oila  va  uning  ta’sirini  tahlil  qilish  shuni 
ko’rsatadiki,  aksariyat  bolalarda  ijtimoiylashuv  shartlari  buziladi.  Ularning  bir  qismi 
deviatsiya  holatiga  olib  boruvchi  turli  jismoniy  va  ruhiy  xavflar  ostida  yashashadi, 
boshqalari esa jinoiy faoliyatlarga aralashib qolishgan. 
 
4.  Ijtimoiy-iqtisodiy  omillar    ijtimoiy  tengsizlik,  jamiyatning  boylar  va 
kambag’allarga  sinflashishi,  axoli  ko’p  qismining  kambag’allashib  ketishi,  ishsizlik, 
inflyatsiya, daromad olish usullarining cheklab qo’yilishidan iborat.  
 
5.  Axloqiy  omillar  bir  tomondan  zamonaviy  jamiyatning  past  axloqiy  darajasida, 
qadriyatlarning  yo’qolib  ketishida  namoyon  bo’lsa,  boshqa  tomondan  esa  jamiyatning 
deviant xulq-atvorning namoyon bo’lishiga befarq qarashida o’z aksini topadi.