O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti

2.Psixik chekinish birinchi navbatda bolaning aqliy rivojlanganlik darajasi hamda 
ularning psixik kamchiliklari bilan bog`liq. Bu guruh insonlarga : 
▪ 
Psixik rivojlanishida turli xil to`siqlar mavjud insonlar. 
▪ 
Aqliy zaiflar. 
▪ 
Oliygofrenik  
 
Normadan  ruhiy  og’ishlar  avvalambor  bolaning  aqliy  rivojlanishi,  uning  ruhiy 
nuqsonlariga bog’liqdir. bu turdagi og’ishlarga avvalambor ruhiy rivojlanishning to’xtab 
qolishi,  bolalarning  aqliy  jihatdan  ortda  qolishi  kiradi.  Aqliy  qoloqlik  asab  tizimining 
tug’ma  nuqsonlari  yoki  jarohat  asosida  paydo  bo’ladi.  Bolalarda  aqliy  qoloqlik  turli 
darajada-engil aqliy zaiflikdan, chuqur-tentaklikkacha namoyon bo’ladi.  
 
Ruhiy og’ishlarga turli darajadagi nutq buzilishlari ham kiradi. Ruhiy og’ishlarning 
yana  bir  turi  emotsion  faoliyatining  buzilishidir.  Bu  og’ish  turining  eng  og’ir  shakllari 
deb  autizm-muloqotga  ehtiyoj  sezmaslik    va  suitsid  (o’z-o’zini  o’ldirish)larni  keltirsak 
bo’ladi. 
 
Bolalarning  iqtidorliligi  alohida  og’ish  turi  hisoblanadi.  Bu  biror-bir  faoliyatni 
muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlab beruvchi qobiliyatlarning o’ziga xos uyg’unligidir. 
Iqtidorlilik  darajasi  nafaqat  qobiliyatlarga  qarab  balki,  faoliyat  mahsullari  xarakteriga 
qarab ham belgilanadi. 
3.Pedagogik  chekinish-bu  pedagogika  va  ijtimoiy  pedagogika  fanida  ham 
qo`llanib  kelingan tushunchadir. Pedagogik chekinish deganimizda ob'ektiv  va  sub'ektiv 
sabablarga ko`ra ta'lim-tarbiya ola olmagan o`quvchilar tushuniladi. Bunga DTS talablari 
darajasida  bilim  ola  olmagan  yoki  o`z  istiqboli,  kelajagi  uchun  harakat  qilmagan 
o`quvchilar,  ularning  intividual  rivojlanish  me'yorlari  kiradi.  Pedagogik  chekinishda 
birinchi navbatda o`quvchilarning umumiy o`rta ta'limga ega bo`la olmasligi kiradi.  
Bunday  bolalar  kategoriyasiga  ma'lum  sabablarga  ko`ra  o`qishga  bormagan,  faqat 
boshlanqich  ta'lim  olish  bilan  cheklangan  bolalar  kiradi.  Bunday  holatlarning  ko`plab 
(ob'ektiv va sub'ektiv) sabablar mavjud. Masalan, o`quvchilar yoki talabalarning darsdan 
qochishi,  materialni  o`zlashtira  olmaslik,  o`qishdan  bezishi,  dangasalik,  oiladagi 
nosoqlom  muqit,  bolalarning  pul  topish  ilinjiga  tushib  ketishi,  ekologik  yoki  ijtimoiy 
kataklizmalar  natijasida  bolalarning  ota-onalaridan  ayrilishi  va  q.k.  Bunday  sabablarni 
ko`plab,  minglab  keltirish  mumkin.  Ko`pchilik  holatda  pedagogik  chekinishga 
bolalarning qanday sharoitda yashashaiga bog`liq: o`qish bilan qiziqadigan oiladami yoki 
aksincha o`qishni ikkinchi darajali deb qisoblaydigan  oiladami va q.k.  
 
Pedagogik  faoliyatda  pedagogik  maqsadlarni  amalga  oshirish,  shaxs  rivojlanishi 
uchun sharoitlar yaratib berish uchun ta’lim olayotganlar faoliyatini tartibga  solganidan 
turli  normalar  qo’llanmoqda.  Avvalambor,  bu  ta’lim  darajasini  belgilaydigan 
standartlarga,  shuningdek  o’quvchi  intilayotgan  maqsadlarga  tegishli.  Bularga  yana 
ta’lim olishda yuqori natijalarni ta’minlab beruvchi bola rivojlanishining normalarini ham 
kiritsak bo’ladi. 
 
Ta’lim  olinishi  yoki  olinmasligi  normalari  haqida  nihoyatda  aniqlik  bilan  gapirsa 
bo’ladi.  So’nggi  yillarda  turli  sabablarga  ko’ra  ta’lim  ololmagan  bolalar  ham  paydo 
bo’ldilar. Normadan bunaqa og’ishlarni pedagogik og’ish desak bo’ladi.  Umumiy ta’lim 
olmagan  bolalarni  alohida  toifaga  kiritamiz.  Bular  maktabga  bormaydigan,  fayoatgina 
boshlang’iya  maktabni  tugatgan,  umumiy  o’rta  ta’lim  olmagan  bolalardir.  Bunaqa 
holatlarni  yuzaga  kelishi  uchun  bizning  davlatda  sabalar  talaygina:  dars  qoldirish 
o’qishga intilishni susaytiradi, oiladagi notinch vaziyat bolani pul topish uchun ko’chaga 
chiqaradi,  ekologik  va  ijtimoiy  kataklizmlar  bolalar  ota-onalaridan  judo  bo’lishlariga 

---

 
191 
olib  keladi.  Daydilikka  moyilligi  bo’lga  bolalar  soni  ham  ko’paymoqda.  Bolalar 
maktablarda tahsil olishmayotganining yana bir qancha sabablarini keltirsak bo’ladi.